فاطمه رمضانی|یکی از مسائل مهم امروز، موضوع تهاجم فرهنگی و اشاعه سبک زندگی غربی است که در قالب و اشکال مختلف نمود یافته و هر روز شاهد تلاش‌های نظام سرمایه‌داری برای ترویج ارزش‌ها و هنجارهای لیبرالیسم در سراسر جهان به ویژه جوامع اسلامی هستیم. از تولید و پخش برنامه‌های رسانه‌ای گرفته تا صادرات خوراک و پوشاک. بی‌تردید، اگر فرهنگ سکولارمحور غربی در جامعه‌ای وارد شده جای‌گیر گردد، زمینه‌های درونی‌شدن و استحاله فرهنگ بومی را فراهم می‌سازد.
یکی از جنبه‌های این هجمه فرهنگی، ترویج مراسم و آیین‌های خاص است، مانند آنچه امروز با عنوان جشن‌هایی نظیر هالووین، ولنتاین و مانند آن در جامعه ما رواج یافته. با عنایت به اهداف پشت پرده و برنامه سازمان‌های مروج این دست مراسم و جشن‌ها و آثار و پیامدهای اشاعه چنین نمادها و مراسمی در جامعه اسلامی ضروری است، اندکی از لایه‌های سطحی فراتر رفته با دقت و تأملی مضاعف از زاویه‌ای دیگر به این مسائل نگریست تا این بار دست‌های پشت پرده و منویاتشان را هرچه بهتر شناخت و آنگاه در ارزیابی مجدد شرایط، گامی در مسیر مقابله مؤثر با این تهاجم فرهنگی دینی همه‌جانبه برداشت.
با توجه به برگزاری جشن موسوم به ولنتاین هر سال (25 بهمن) و جنبه جهانی آن، تمرکز نوشتار حاضر بر این جشن و شناخت ریشه‌ها و سرشاخه‌های آن قرار دارد.
ولنتاین از کجا آمد؟
روز ولنتاین با روز عشق (روز عشاق)، در فرهنگ مسیحی سده‌های میانه و سپس فرهنگ مدرن غربی به اصطلاح روزی برای ابراز عشق است. این مناسبت هر سال در روز ۱۴ فوریه (مصادف با ۲۵ یا ۲۶ بهمن) ماه برگزار می‌شود.
در خصوص تاریخچه ولنتاین، دیدگاه متقنی وجود نداشته و ریشه‌های شکل‌گیری این جشن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. برخی منابع چند افسانه را برای شکل‌گیری این روز بیان می‌کنند که در صحت و سقم آن‌ها تردید وجود دارد. بر اساس این افسانه، در دوران فرمانروایی «کلودیوس دوم»، در روم باستان (سده سوم میلادی) کشیشی به نام ولنتاین می‌زیسته. کلودیوس عقیده داشت، سربازان مجرد نسبت به افراد متاهل جنگجوتر هستند. از این‌رو، ازدواج را برای مردان جوان امپراتوری روم قدغن نمود. ولنتاین این حکم را ناعادلانه می‌پنداشت، لذا به صورت مخفیانه عقد سربازان رومی را با دختران محبوبشان جاری می کرد. هنگامی که کلودیوس این امر را دریافت ولنتاین را به مرگ محکوم کرد.
افسانه دیگر می‌گوید شاید کشیش ولنتاین به علت نجات و فراری دادن مسیحیان از آزار و شکنجه رومیان کشته شده باشد و مطابق آخرین داستان کشیش ولنتاین پس از زندانی شدن توسط فرمانروا، زندانیان و خانواده‌اش را مسیحی کرده و عاشق دختر زندانیان می‌شود و قبل از مرگ نامه‌ای برای آن دختر می‌فرستد و در آن می‌نویسد: «از طرف ولنتاین تو» کارت‌های ولنتاین کنونی ریشه در همین افسانه دارند.»
برخی بر این نظر هستند که روز ولنتاین سالگرد مرگ یا خاکسپاری ولنتاین است اما به زعم عده‌ای کلیسای کاتولیک به منظور مسیحی‌سازی و از میان بردن سنت باستانی و مشرکانه موسوم به «لوپرکالیا» رایج در روم، این تاریخ را برگزیده است.
بر اساس باورهای کنونی بقایای ولنتاین قدیس که در سده ۱۹ میلادی در قبرستانی باستانی در ایتالیا کشف شد، هم‌اکنون در سه شهر رم، دوبلین و گلاسگو نگهداری می‌شود. بخشی از این بقایا پس از انتقال به یک تابوت طلایی توسط پاپ گرگوری شانزدهم به کلیسای کاتولیک وایت فرایر در دوبلین پایتخت جمهوری ایرلند اهداء شد. بخش دیگر که گفته می‌شود، شامل استخوان‌های ولنتاین است، توسط یک خانواده متمول فرانسوی در سده نوزدهم به کلیسای فرانسیس مقدس در شهر گلاسگو در اسکانلند منتقل گردید. این اقدام توجه گسترده رسانه‌ها و عموم مردم را به دنبال داشت. به طوری که شهر گلاسکو به خاطر میزبانی ولنتاین قدیس، «شهر عشاق» لقب گرفت و از سال ۲۰۰۲، این شهر در روز ولنتاین میزبان جشنواره‌ای به‌نام «فستیوال عشق» می‌باشد.[1] واضح است که این اقدامات برای باورپذیرتر نمودن و ایجاد اعتبار تاریخی برای این روز است.
صرف نظر از تردید در صحت و سقم ریشه‌های تاریخی ولنتاین -به‌سبب آمیختگی آن با افسانه- نکته متقن اما، پیوند و ارتباط آشکار این سنت با مسیحیت می‌باشد. تاجایی که برخی آن را یکی از نقشه‌های سران کلیسا برای توسعه امر تبشیر و مسیحی‌سازی عنوان نموده‌اند؛ سنتی که تا به امروز نیز تداوم یافته و توسط ارباب تبشیر دنبال می‌شود.
ریشه‌های مسیحی ولنتاین
روز ولنتاین بعد از کریسمس، دومین رویداد بزرگی است که در میان مسیحیان جهان جشن گرفته می‌شود. شاید عده کمی بدانند که ولنتاین ریشه در کاتولیسم دارد و کاتولیک‌ها نیز این رسم را از پاگان‌ها اقتباس کرده‌اند. اصطلاح «پاگانیسم»، از سده چهاردهم میلادی برای توصیف کسانی به‌کار می‌رود که پیرو دین معتبر جهانی نبودند. به‌ویژه افرادی که در برابر مسیحیت مقاومت می‌کردند.
همان گونه که اشاره شد، روز ولنتاین ریشه در جشن لوپرکالیای آیین‌های پاگان یا ادیان پیشا دارد. لوپرکالیا جشن باروری و تزکیه نفس بود. این واژه در اساطیر روم باستان به حاصلخیزی و شکار گرگ اشاره داشت جشن مذکور به مدت سه روز از ۱۳ تا ۱۵ فوریه برگزار می شد.
اعتقاد بر آن بود که با ادای این مراسم آیینی، ارواح شرور از تمام شهر و جامعه بیرون رانده می‌شوند و حاصلخیزی و برکت فراوان آن سال تضمین می‌گردد. یکی از برنامه‌های اصلی جشن لوپرکالیا، قرعه‌کشی نام دختران و پسران جوان بود. در این سنت نام تمام دختران در گلدانی ریخته می‌شد و مردان جوان باید اسمی را به تصادف انتخاب می‌کردند. این رسم با گسترش امپراتوری روم در دیگر نقاط جهان نیز رواج یافت.
در قرن اول و دوم میلادی مذهب کاتولیک رشد چشمگیری یافت و روزبه‌روز بر تعداد مسیحیان افزوده شد. در مقابل فرهنگ پاگان‌ها و ادیان غیر ابراهیمی در حال زوال بود و بسیاری از آن‌ها آداب و آیین‌های خود را متناسب با مسیحیت تغییر داده و با اصول آن هماهنگ می‌ساختند. در سال ۴۹۶ میلادی پاپ «گلاسیوس» برای توسعه مسیحی‌سازی و مقابله با ادیان پاگانی، مراسم قرعه کشی عشاق و جشن اوپرکالیا را حرام و غیر اخلاقی اعلام کرد. وی به این جشن رنگ و بوی مسیحی بخشید و با نام جشن «سنت ولنتاین» یا «ولنتاین قدیس» رواجی دوباره داد.[2]
مطابق این اقوال و شواهد کنونی تردیدی در ارتباط و پیوند این روز با مسیحیت وجود ندارد. با توجه به اهمیت تبشیر به‌عنوان یکی از اصول اساسی مسیحیت از آغاز تا به امروز می‌توان گفت، جشن‌ها و مراسمی مانند ولنتاین ابزاری برای رشد و توسعه فرایند تبشیر و تبلیغ مسیحیت در جوامع غیرمسیحی می‌باشد که امروز نیز به قوت خود باقی است. در ادامه به اشکال و شگردهای این تبلیغ بر جاذبه اشاره می‌گردد.
عشق و شکلات و تبشیر…
صرف نظر از واقعی یا افسانه‌بودن داستان ولنتاین قدیس، واقعیت جاری، بهره‌ای است که سران کلیسا از مطرح نمودن روزی با عنوان «روز عشاق» و جهانی ساختنش، در هموار ساختن مسیر تحقق منویات خود کسب کرده‌اند. به هر روی، تلاش‌های سازمان‌های کلیسایی در توسعه مسیحی‌سازی از طریق ایجاد روز ولنتاین و افزودن شاخ و برگ و حواشی جذاب به آن در طول این سال‌ها به بار نشسته و امروز این جشن با ابعادی بین‌المللی در نقاط مختلف جهان از جمله ایران مطرح گشته. ساده‌انگارانه است، با وجود پیوندهای انکارناپذیر این سنت با مسیحیت آن را صرفاً روزی برای عشق قلمداد کرد، به‌ویژه اینکه اقدامات و تحرکات سازمان‌های تبشیری دال بر بهره‌برداری از این روز برای تبلیغ باورها و نمادهای مسیحی و فرهنگ غربی به‌عنوان حامی آن می‌باشد.
آنچه امروز در میان جوانان ما با عنوان هدایای روز ولنتاین رایج شده، نوعی تبلیغ خزنده نمادها و سمبل‌های مسیحیت و فرهنگ غرب است که از رهگذر جذاب‌سازی، به‌صورت ناخودآگاه توجه و علاقه افراد را به ریشه و خاستگاه سنت (مسیحیت) جلب می‌کند.
دختران و پسران جوان در این روز به‌عنوان پیروی از خرده فرهنگ کشیش یادشده، کارت‌هایی با مضامین عشق و محبت عموماً به رنگ قرمز تهیه و به جنس مخالف اهدا می‌کنند. خرید انواع عروسک، شمع، بادبادک، ربان، تور قرمز رنگ با تصاویر خوک و خرس و فروش شکلات‌های ولنتاین نیز در این روز قابل تأمل است.
به‌عبارتی می‌توان گفت، تبلیغ رسانه‌های تبشیری پیرامون این روز سرچشمه اشاعه باورهای مسیحی و سودهای تجاری کلان شده، به‌طوری که در این روز فقط در ایران میلیون‌ها تومان صرف خرید و فروش اقلام مربوط به ولنتاین می‌گردد؛ کالاهایی که اغلب تولید جوامع غربی بوده و سود زیادی نصیب شرکت‌های بازرگانی می‌کند.
مهم‌ترین اقلامی که به مناسبت ولنتاین به فروش می‌رسد، عبارت‌اند از: قلب تیرخورده، تصویری از یک کودک فربه برهنه به‌نام پی کیو با تیر و کمانی در دست (این کودک در واقع پسر ونوس الهه عشق و زیبایی در افسانه‌های روم باستان است) کبوتر قمری و مرغ عشق، گل رز، تور، گره‌های عشق، ایکس (نماد بوسه) و زبان قرمز. این نمادها اغلب دارای ریشه‌های خرافی بوده و از سوی مبلغان مسیحی و فمنیست‌ها تبلیغ و عرضه می‌گردد.[3]
گذشته از جنبه‌های نمادشناسی و تبلیغ پنهانی (تهاجم فرهنگی)، جریان تبشیر به‌صورت آشکارا نیز تحرکات و فعالیت‌هایی را در بهره‌برداری از این روز در دستور کار قرار داده که با رویکرد اصلی و ماهیت حقیقی‌اش قرابتی بسیار دارد. شاهد بارز این امر، تبلیغات شبکه‌های ماهواره‌ای تبشیری پیرامون ولنتاین است. این تبلیغات در دو محور صورت می‌گیرد:
۱. اشاعه سنت‌های مسیحی (تبشیر و جذب)
۲. پیشبرد اهداف سیاسی جریان تبشیر در عناد با اسلام و نظام.
در این زمینه می‌توان به فعالیت‌های شبکه ماهواره‌ای «محبت» به‌عنوان یکی از فعال‌ترین شبکه‌های تبشیری مسیحی اشاره نمود. یکی از برنامه‌های تولیدی شبکه مزبور، با مضمون ظاهری مد و آرایش، اشاعه‌دهنده مفاهیم مسیحی و سبک زندگی غربی در پوشش موضوعات مختلف می‌باشد؛ برای مثال عنوان یکی از قسمت‌های این برنامه «ولنتاین کیست و اصلا چرا این روز جشن گرفته می‌شود؟» است. همچنین این شبکه در ایام فتنه سال ۸۸ از مناسبت‌هایی مانند ولنتاین، برای تحریک احساسات مخاطبان و ترغیبشان به حضور در خیابان‌ها و اغتشاش‌آفرینی استفاده کرد.[4]
به این ترتیب ولنتاین در حقیقت، ابزاری است، در دست جریان تبشیر برای پیشبرد اهداف خود از رهگذر تغییر در سبک زندگی اسلامی و جا انداختن ارزش‌ها و باورهای مسیحی.
آسیب‌ها و پیامدها
به‌طور کلی برخی آثار و پیامدهای اشاعه ولنتاین در جامعه را می‌توان به شرح ذیل برشمرد:
- تشویق به ریخت‌و‌پاش و مصرف‌گرایی رایج در غرب، یکی از آثار خاموش رواج ولنتاین در جامعه است.
- تقلیل عشق حقیقی و ایجاد گرایش به روابط ناسالم با تفاسیر غرب‌گرایانه این جشن، بنا بر ماهیت خود اشاعه‌دهنده نوعی فساد خاموش است و با فرهنگ اسلامی در تعارض قرار دارد.
- سوءاستفاده برخی جریان‌ها همچون گروه‌های فمنیستی و تبشیری از این روز.
- انتشار فرهنگ غربی و باورهای مسیحی در جامعه به واسطه برخی نشریات زرد و شبکه‌های اجتماعی.
- بروز آسیب‌های فرهنگی در جامعه به‌ویژه در قشر جوان و مفهوم‌سازی یک پدیده بی‌ریشه در ذهن آن‌ها.
- تجمل‌پرستی و اشتغال یافتن اقشار مختلف حتی بزرگسالان به مباحث بی‌ثمر و فاقد ارزش و جایگاه معنوی.
- تنزل شأن انسانی و الهی زنان در جامعه اسلامی و اشاعه نگاه ابزاری رایج در غرب نسبت به این جنس.
- زمینه‌سازی برای پذیرش باورهای مسیحی، تبلیغ غیر مستقیم مسیحیت و تزلزل در مبانی اعتقادی.
جنبش جهانی ضد ولنتاین
با توجه به تلاش‌های سازمان‌های مسیحی برای جهانی‌سازی پدیده ولنتاین و تعارض آشکار آن با فرهنگ بومی بسیاری از جوامع شرقی، برخی کشورها با انتقاد از آثار مخرب این هجمه فرهنگی برگزاری این جشن را ممنوع اعلام کرده و شماری نیز از طریق اشاعه فرهنگ جایگزین درصدد مقابله با آن برآمده‌اند. برای مثال، برخی علمای اهل سنت بزرگداشت ولنتاین را بدعت شمرده و حرام دانسته‌اند. همچنین در عربستان سعودی فروش محصولات مربوط به روز ولنتاین مانند گل رز در سال ۲۰۰۲ و ۲۰۰۸ میلادی ممنوع شد.[5]
در مالزی نیز برخی مقامات حکومتی و مذهبی، به‌دلیل نامتناسب بودن این جشن با فرهنگ اسلامی با راه‌اندازی کمپین ضد ولنتاین تلاش کرده‌اند، مردم را از برگزاری مراسم روز ولنتاین منصرف سازند.[6] همچنین است، کشور پاکستان؛ مقامات حکومتی و قضایی این کشور جشن ولنتاین را مغایر با آداب و فرهنگ پاکستان خوانده و برگزاری هر گونه مراسم و گرامیداشت این روز را ممنوع اعلام نموده‌اند.[7]
جالب آنکه ولنتاین مورد انتقاد جدی غربی‌ها نیز قرار گرفته، گروهی این پدیده را به‌سبب ترویج مصرف‌گرایی تقبیح می‌کنند. به اعتقاد آن‌ها ولنتاین با فاصله گرفتن از ماهیت خود، بیشتر مظهر تجمل‌گرایی شده به گونه‌ای که جوانان بیش از آنکه به ابراز محبت بپردازند به ارزش مادی هدایا توجه دارند.[8] به‌همین خاطر این گروه جنبشی به نام ضد ولنتاین‌گرایی ایجاد کرده و افراد را به اهدای هدایای ارزان یا رایگان تشویق می‌کنند.
احیای الگوهای اسلامی
بنا بر آنچه گذشت، می‌توان گفت ولنتاین با ریشه‌های مسیحی و غربی‌اش یکی از ابزارهای اشاعه فرهنگ سکولار نظام سرمایه‌داری و جریان‌های مورد حمایتش به‌ویژه مسیحیت تبشیری است که همسو با اهداف این نظام، استحاله باورهای اسلامی و تزلزل ایمانی مسلمانان را از مسیر تهاجم فرهنگی خزنده در دستور کار خود قرار داده است. با عنایت به نقشه‌ها و برنامه‌های بلندمدت جریان مزبور، عبور از کنار این تبلیغات (به بهانه‌هایی چون جهانی‌شدن) در حقیقت نوعی اهمال و سر در برف فرو بردن است.
سؤال این است، چرا ما نباید در پدیده جهانی شدن سرآمد و صادرکننده فرهنگ غنی اسلامی باشیم؟ «کم نیستند، الگوهای زیبای عشق در دامان اسلام که پدیده‌های خرافی و افسانه‌بنیانی چون ولنتاین را یارای قیاس با آن‌ها نیست. با اشاعه «علی»وار زیستن و «فاطمه»وار بودن می‌توان مفاهیم عشق و ایثار و ایمان حقیقی را همزمان در جامعه درونی ساخت.
[1]. ویکی پدیا، ذیل عنوان «روز ولنتاین».
[2]. ریشه‌های دینی جشن ولنتاین، مؤسسه گفتگوی ادیان، ۱۴ بهمن ۱۳۹۴.
[3]. تخطته فرهنگ بالنده ایرانی – اسلامی در ولنتاین، ۲۵ بهمن ۱۳۹۳، کانون خبرنگاران نبأ.
[4]. تغییر آشکار سبک زندگی استراتژی جدید شبکه‌های مسیحی فارسی‌زبان، فرقه نیوز، ۱۶ اسفند ۱۳۹۵.
[5]. ویکی پدیا، همان.
[6].«’Malaysia warna Muslims of Valentine’s Day trap» خبرگزاری BBC.
[7]. باشگاه خبرنگاران جوان، ۲۶ بهمن ۱۳۹۵.
[8]. «ابراز عشق به زبان بیگانه» ebtekarnews.com