یکی از متقن‌ترین روش‌ها برای انجام مطالعات ریشه‌یابی، جستجو در اسناد و مدارک است که حسب اعتبار منبع سند، نتیجه تحقیقات تحت‌الشاع قرار می‌گیرد. استناد به اسناد و مدارک، همچنین راهی برای راستی‌آزمایی و دریچه‌ای برای باز شدن افق‌های تازه در کشف ابعاد مختلف موضوع مورد مطالعه است؛ باز شدن نقاطی کور در مسئله یا عیان شدن حقایق از محلی تصورناپذیر! نوشتار حاضر نیز نمونه‌ای از این دست مستندنگاری‌هاست که در آن تلاش شده با استناد به اسنادی از سازمان ساواک، کیفیت نفوذ جریان تبشیری و فعالیت سازمان‌های وابسته بدان، از جمله سازمان موسوم به نامه‌نگاری، این‌بار از زبان مأموران و جاسوسان ساواک روایت شود.
متن اسناد و گزارش‌های مأموران، کاملاً گویا بوده و به‌همین‌خاطر، با کمترین شرح و تفصیل ارائه می‌گردد تا شاهد روایتی مستند از چگونگی‌های راه‌یابی و زندگی میسیونرها در ایران عصر پهلوی باشیم.
نخستین سند، افشاگر برنامه‌های امریکا برای نفوذ، اشاعه و تبلیغ مسیحیت در جوامع هدف است که ضمن آن به یکی از سازمان‌های شکل‌گرفته در همین راستا اشاره داشته و کیفیت و جزئیات فعالیت آن را بیان می‌دارد. این سند از خط و ربط نهادهای تبشیری در امریکا و سازمان سیا با هدف پیشبرد منویات سیاسی ایالات متخده نیز پرده برمی‌دارد. ابتدای سند مذکور با عنوان «چگونه این کلیساها تاسیس و تشکیل گردیدند؟» به بررسی ماهیت سازمان نامه‌نگاری و اهداف آن اشاره دارد:
«طبق نقشه‌های دقیق سازمان مرکزی Assembles of God در امریکا برای نفوذ به کشورها، میسیونرهای امریکایی طبق تعلیماتی که دیده‌اند، اول مبادرت به تشکیل یک سازمان نامه‌نگاری می‌نمایند و به‌وسیله این موسسه، اوراق بشارتی و تبلیغاتی مسیحی را در میان مردم ترویج می‌کنند (محصلین،، دانشجویان، کارمندان، کارگران، افسران ارتش، وزرا). نامه‌نگاری یک وسیله شناسایی و نفوذ در پوشش مذهبی است. بدین‌وسیله با طبقات مختلف اجتماع آشنا شده و پس از اطمینان یافتن به آنان، آن‌ها را وسیله هدف‌های سیاسی خود می‌سازند و اگرچه این نامه‌نگاری در ظاهر، پوشش مذهبی دارد و توسعه نامه‌نگاری‌ها موجب تشکیل کلیسا و در ضمیمه باعث نفوذ بیشتر میسیونرهای امریکایی در کشورها می‌گردد که به‌نام همکاری و توسعه کلیساها روی آوردند، به‌همین جهت است که عده‌ای فهمیده‌اند که سازمان یادشده در امریکا وسیله‌ای در دست سیا C.I.A برای نفوذ در اجرای سیاست‌های مختلف در کشورهای جهان.»
در ادامه به شعبات این سازمان، به‌ویژه شعبه ایران می‌پردازد: «بعد از تشکیل کلیسا و تأسیس سازمان نامه‌نگاری، عده‌ای را هم استخدام و آنان به سادگی کار می‌کنند بدون آنکه از اهداف اصلی نامه‌نگاری اطلاع داشته باشند. سازمان موصوف در امریکا بزرگ‌ترین نامه‌نگاری جهان را دارد که صدها هزار نفر در نقاط مختلف جهان با آن تماس دارند و شعباتی در دنیا ایجاد نموده‌اند. به نام سازمان I.C.I در ایران، سازمان نامه‌نگاری (وابسته به کلیسای فیلادلقیا) نیز به‌وسیله امریکا بودجه‌اش تأمین می‌گردد و فعلاً مسئول و متصدی امور اداری آن با آقای جیمز فیلی، میسیونر امریکایی است. البته کلیسای فیلادلفیا ظاهراً کوشش می‌کند این حقیقت را سرپوش گذارد و ادعا می‌کند که نامه‌نگاری توسط ایرانی‌ها اداره می‌شود و بودجه‌اش هم در ایران تأمین می‌گردد.»
یکی از قسمت‌ها قابل‌توجه سند مزبور، شرح ساختار تشکیلاتی جریان مسیحیت تبشیری از رهگذر اشاره به گزارش‌دهی سازمان نامه‌نگاری است؛ رویکردی که تا به امروز نیز لحاظ شده و در کلیه سازمان‌های وابسته به مسیحیت تبشیری، از ارکان اصلی به حساب می‌آید: «در سازمان نامه‌نگاری ایران، هر سال بایستی آمار و گزارش سالیانه به مسئولین امریکایی بدهیم تا به امریکا گزارش نمایند. در این گزارش تعداد افراد ایرانی که با نامه‌نگاری در تماس هستند، میزان تصور در کشور، کسانی که از نامه‌نگاری گواهی‌نامه گرفته‌اند و کسانی که ظاهراً به مسیح ایمان آورده‌اند، مستقیماً به امریکایی‌ها گزارش داده می‌شود. ICI سازمان جهانی نامه‌نگاری در دنیا که صدها هزار نفر با آن در تماس هستند و در این زمینه دستورالعملی جهت کلیساها فرستاده می‌شود که در آن نحوه اداره تشکیلات اداری، چگونگی تبلیغ مسیحی و نفوذ در مردم، نحوه کار، دعوت کردن مردم به مکاتبه با مردم، تعلیم مردم، تعمید دادن، عضویت ذکر شده است.»
چنانچه در سند فوق‌الذکر توضیح داده شد، ICI از تشکیلاتی عریض و طویل برخوردار است که مسئولیت هر شعبه آن را در کشورهای مختلف به مهره‌های تبشیری واگذار می‌کنند. این مهم در یکی دیگر از اسناد به‌دست آمده از ساواک، هرچه بهتر توضیح داده شده. این سند دربردارنده اظهارات یکی از میسیونرهای مشهور در آن برهه زمانی، ملقب به «شموئیل ایطالیایی» است. محتوای این سند به‌طور خلاصه در ذیل آن اینگونه بیان شده: «گزارش شموئیل ایطالیایی (مدیر وقت آموزشگاه کتاب مقدس) از روند شکل‌گیری جماعت ربانی خطاب به هیئت مدیره این جماعت» که می‌تواند تا حد زیادی راهگشا باشد.
این فرد در اظهارات خود، موارد مهم و کلیدی را در خصوص کیفیت اداره، اهداف و برنامه‌های دانشگاه ICI (نامه‌نگاران ایران) به‌صورت فهرست‌وار بیان می‌دارد:
«دانشگاه ICI
دفتر ایران
گرنویل شاکلفورد، انگلستان
دانشگاه، بخشی از فعالیت‌های میسیونری شورای کلیساهای جماعت ربانی امریکا می‌باشد. اکثراً دفاتر ICI در کشورهای مختلف تحت نظارت میسیونرهای امریکایی جماعت ربانی اداره می‌شوند. کلیساهای فیلادلفیای ایران در سال ۱۹۶۵ با میسیون جماعت ربانی امریکا توافق به همکاری کردند. قرار شد، میسیونرهای جماعت ربانی امریکا یک دفتر نامه‌نگاری و یک آموزشگاه کتاب مقدس دایر سازند. رهبری این مؤسسات به عهده میسیونرها واگذار شد. برادر مایک بلیس اولین میسیونر جماعت ربانی بود که ساکن ایران شد و دفتر نامه‌نگاری ایران و آموزشگاه کتاب مقدس در ایران را پایه گذاری نمود.»
نامبرده در ادامه به منبع تأمین بودجه این سازمان اشاره دارد:
«میسیون جماعت ربانی امریکا، مسئولیت تأمین نیازهای مالی دفتر نامه‌نگاری ایران و آموزشگاه کتاب مقدس ایران را داشت که تحت نظارت کامل برادر مایک بلیس فعالیت می‌کرد.»
سپس به نقش سازمان نامه‌نگاری در شکل‌گیری آموزشگاه کتاب مقدس به‌عنوان محوری‌ترین مقر تشکیلاتی جریان مسیحیت تبشیری در ایران می پردازد:
«بعد از برادر مایک بلیس، برادر جیمز نیلی، مسئولیت رهبری دفتر نامه‌نگاری ایران را پذیرفت. میسیون آمریکایی جماعت ربانی و کلیساهای فیلادلفیای ایران هر کدام مستقل بودند و در پروژه‌های مختلف با مشورت و توافق همکاری می‌کردند. بزرگ‌ترین کمک مالی میسیون جماعت ربانی آمریکا به شورای کلیساهای فیلادلفیا برای خرید زمین و ساختمان کلیسای مرکزی بود. کلیساهای فیلادلفیا از اساس‌نامه کلیساهای جماعت ربانی بهره برده، تشکیلات کلیسایی خود را بر مبنای کلیساهای جماعت ربانی امریکا کردند و اسم کلیسا به جماعت ربانی تغییر یافت. اولین مدیر آموزشگاه کتاب مقدس ایران برادر مایک بلیس بودند و برادر ساموئل یقنظر مدیر ایرانی و برادر مارک بلیس مدیر میسیونری این آموزشگاه بودند. دروس آموزشگاه ربطی به دوره‌های ICI نداشت.
در دوران بعدی، مدیریت آموزشگاه فقط بر عهده برادران ایرانی بود. برادران داود طوماس، سارو خاچیکی آرمان رشدی و شموئیل ایطالیایی پس از یکدیگر، مدیران آموزشگاه شدند.»
ایطالیائی به محتوای ارائه شده در آموزشگاه کتاب مقدس نیز اشاره کرده و بر نقش پایه‌ای دانشگاه ICI در آن تأکید دارد: «عملاً دروس دانشگاه ICI، بعد از سال‌های ۱۹۸۱-۱۹۸۰ بعضی اوقات جزء دروس دانشگاه تدریس می‌شد. در دروان مدیریت برادر آرمان رشدی، به‌تدریج دروس ICI جزء دروس رسمی آموزشگاه کتاب مقدس ایران گردید. هرچند مدیریت آموزشگاه مقدس ایران، جزء مسئولیت برداردان ایرانی بود، اما مدیریت دفتر ICI کماکان بر عهده میسیونرها باقی ماند. اولین مدیر نامه‌نگاری ایران برادر بلیس بود و مسئول دفتر نامه‌نگاری، خواهر استر یقنظر.»
ادامه اظهارات ایطالیائی بر اهداف سازمان نامه‌نگاری متمرکز شده و به اهداف شاگردسازی آن اشاره می‌کند:
کار نامه‌نگاری، بیشتر بشارتی بود. تدریجاً کار نامه‌نگاری هم بشارتی شد و هم شاگردسازی. در برنامه شاگردسازی از دروس ICI استفاده می‌شد. زمانی که برادر جمیز نیلی، مدیر دفتر ICI ایران گردید، برادر ساروخاچیکی معاون ایشان بود. برادر آرمان رشدی بعد از رفتن برادر ساروخاچیکی به آمریکا، معاونت برادر جمیز نیلی را پذیرفت. برادر جمیز نیلی از ایران به لبنان نقل مکان کردند و کماکان به‌عنوان مدیر دفتر ICI ایران باقی ماندند. برادر جمیز نیلی در هنگام اقامت در لبنان از برادر ساموئل یقنظر به‌عنوان رابط بین خود و آموزشگاه کتاب مقدس ایران که از دروس ICI استفاده می‌کردند، کمک گرفت.
بعد از نقل مکان کردن برادر جمیز نیلی از لبنان به پرتغال، دانشگاه ICI برادر ساموئل یقنظر را به‌عنوان مدیر دفتر ICI ایران منصوب کردند. مسئولیت دفتر ICI، هم برای کار ICI در ایران بود و هم برای کار ایرانیان در خارج از کشور. بر اساس میسیون جماعت ربانی آمریکا، هم مسئولیت اداری و هم مسئولیت مالی دفاتر ملی ICI بر عهده مدیران دفاتر ICI مربوطه می‌باشد.»
بر اساس اسناد به‌دست آمده سازمان نامه‌نگاری را باید پیشرو در انتشار کتب تبلیغی مسیحیت دانست این مسئله در بیانات ایطالیایی نیز مورد تأکید قرار گرفته:
«مدیران دفاتر موظف‌اند برای تأمین هزینه‌های مالی دفاتر ICI اقدام کنند. معمولاً میسیونرهای آمریکایی از کلیساهای جماعت ربانی آمریکا، برای دفاتر ICI کمک مالی می‌گیرند. دانشگاه ICI مسئولیت مالی دفاتر ICI کشورهای مختلف را بر عهده نمی‌گیرد. مدیر هر دفتر ICI جهت استفاده از دروس آن به دانشگاه ICI وجه لازم را پرداخت می‌کند. بعد از برادر جمیز نیلی، مسئولیت مالی دفاتر ICI ایران بر عهده برادر ساموئل یقنظر گذاشته شد. برادر آرمان رشدی با تأیید قبلی برادر ساموئل بقنظر، برخی کتاب‌های ICI را ترجمه و به چاپ رساندند. چه در زمان برادر مارک بلیس و چه برادر جمیز نیلی و برادر ساموئل یقنظر ترجمه و چاپ کتاب‌های ICI احتیاج به مشورت با کلیساهای جماعت ربانی نداشت. ناشرین کتاب‌های ICI در ایران انتشارات حیات ابدی و آفتاب عدالت بودند… هنوز دفتر ICI ایران [،] حق تخصیص بورس تحصیلی به دانشجویان چه در ایران و چه در خارج از ایران را به تشخیص خود گذاشته است. دفتر ICI باید قبل از ترجمه هر کتاب، کتباً اجازه ترجمه کتاب را از دفتر مرکزی دانشگاه کسب کند. دفتر ICI ایران مرتباً اجازه ترجمه کتاب‌های ICI را از دانشگاه گرفته است. لازم است، دفتر ICI در تهران ترجمه کتاب‌ها را با دفتر ICI در انگلستان هماهنگ کند. کپی رایت کلیه کتاب‌های ترجمه شده ICI متعلق به مؤسسه ایلام می‌باشد.» این نکته نشان‌دهنده اهمیت کار انتشارات در جریان مسیحیت تبشیری است. که تا به امروز نیز همچنان ادامه دارد. هرچند در گذشته به‌سبب محدودیت رسانه‌ها و توفیق بالای رسانه‌های مکتوب در امور ترویجی و تبلیغی این موضوع از اهمیتی دو چندان برخوردار بود.
ایطالیاتی در پایان این اظهارنامه به جنبه علمی – آموزشی ICI اشاره داشته: «مدرک دانشگاه ICI از طریق دفتر مقامات تعیین ارزش تحصیلی آمریکا شناخته شده است. دانشگاه ICI از طریق دفتر ICI ایران می‌تواند گواهی‌نامه معتبر به دانشجویانی که دروس را طبق مقررات دانشگاه تمام کنند، بدهد. به‌همین جهت لازم است تمام فعالیت‌های دفتر ICI در تهران به دفتر مرکزی در انگلیس گزارش شود.» به این ترتیب اهداف سازمان مزبور برای نفوذ به حوزه آموزش و تربیت نیروهایی با استاندارهای مورد نظر غرب آشکار می‌گردد.
در پایان سند به ارتباط مؤسسه تبشیری «ایلام» و سازمان نامه‌نگاری نیز تأکید می‌شود تا مهر تأییدی باشد بر نقش‌آفرینی تبشیری ایلام از گذشته تا به امروز: «هدف مؤسسه ایلام از اتخاذ مسئولیت برای رهبری دفتر ICI ایران، خدمت به کلیسای ایران می‌باشد و همواره آماده پذیرش پیشنهادات اصلاحی می‌باشد. مؤسسه ایلام از برادرانی که در ایران با ترجمه و چاپ و هر کار دیگری باعث پیشرفت کار خدا از طریق ICI شده‌اند، نهایت تشکر را دارد.»
چنانچه از مفاد اسناد فوق برآمد، سازمان‌های تبشیری در ارتباط مستقیم با غرب به‌ویژه انگلیس و آمریکا قرار داشته و تحت هدایت و کنترل ایشان فعالیت می‌کردند. اما برای درک هر چه بهتر این ارتباط باید به یکی دیگر از اسناد مکشوف از دستگاه ساواک اشاره داشت که گزارش‌کننده در آن به نقش آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) و نفوذ خزنده کیساهای تبشیری به نقاط مختلف جهان می‌پردازد.
در این سند با عنوان نقش «کلیساها در جهان و نقش سیا C.I.A» آمده:
سازمان مرکزی تمام کلیساهای پیتیکاستی ENTECOSTAL CHURCH در جهان در ناحیه اسپرینک فیلد در میسوری (آمریکا) قرار دارد و این اداره مرکزی که به‌نام ASSEMBLIES OF GOD نامیده می‌شود، در سراسر جهان نفوذ کامل دارد. نه‌تنها در اروپا بلکه در کلیه کشورهای عربی حتی در اعماق جنگل‌های آفریقا نفوذ کامل دارد.
قسمتی از بودجه این اداره مرکزی را دولت آمریکا به‌طور محرمانه می‌پردازد و البته این موضوع کاملاً سری است. مسیونرهایی که به نقاط مختلف دنیا فرستاده می‌شوند، کوشش می‌کنند این مطلب کاملاً مسکوت باقی و حتی ظاهراً تکذیب می‌کنند یا اظهار بی‌اطلاعی.
مؤسسه ASSEMBLIES OF GOD در آمریکا یک وسیله بزرگ نفوذ این کشور در کشورهای دیگر است. بنابراین، این سند آشکارا جریان مسیحیت تبشیری را وسیله‌ای برای نفوذ آمریکا به جوامع هدف بیان کرده و به‌صورت تلویحی آن را جزء راهبردهای سیاسی ایالات متحده می‌شمارد. این همان حقیقتی است که امروز نیز در تحلیل‌های صورت گرفته از اهداف و راهبردهای سیاست داخلی و خارجی آمریکا مشخص شده و مصداق بارز و عینی آن را باید در ارتباط مستقیم مسیحیان اوانجلیکی و دولت دونالد ترامپ» یافت. حاکمیتی که نفوذ و تغییر در معادلات کلان جهانی را به‌خصوص در حوزه تأمین منافع رژیم صهیونیستی در دستور کار قرار داده است. پرژه «معامله قرن» از آن جمله است که تحت حمایت سیاست‌های اوانجلیسم محور دولت ترامپ مطرح شده.
***
مطالعات مستند، منبع خوبی برای ارزیابی و تحلیل‌های دقیق با اعتبار روایی بالاست که حتی مرور آن‌ها نیز بدون هیچ شرح و تفصیلی می‌تواند به منزله تلنگری مفید باشد. آنچه گذشت، نمونه‌ای از این مهم در موضوع بررسی ریشه‌های نفوذ جریان مسیحیت تبشیری بود که با توجه به دست اول بودن اسناد نکاتی قابل توجه در باب خط و ربط جریان مزبور با غرب از یک سو و اهداف و چگونگی‌های نفوذ آن در حوزه‌های آموزش و فرهنگ از سوی دیگر ارائه می‌‌‌دهد.