فرقه پژوهی برداشت از بهائیت در ایران
یکی از وجوه مهم در حوزه فرقه و فرقه گرایی، کمک به قربانیان و افراد درگیر در فرقه برای رهایی از بندهای مادی-معنوی عنکبوت فرقه هاست. گرفتاران و مبتلایان بدین دام و بیماری، اغلب به سبب از میان رفتن هویت و شخصیت پیشین و به لباس هویت فرقه ای در آمدن، فاقد توان لازم برای تحلیل و بازشناسی سره از ناسره اند. لذا تنها دستی از بیرون است که می تواند بار دیگر افق ها را گشوده و جهانی ورای جهان متحمل و متصور فرقه ها پیش روی ایشان ترسیم سازد. به همین خاطر است که امروزه مسئله مشاوره و مددجویی قربانیان فرق در صدر مطالعات و آسیب شناسی فرقه گرایی قرار گرفته و در اکثر کشورها مراکزی مردم نهاد یا دولتی بدین منظور تأسیس شده و مشغول ارائه خدمات به مددجویان هستند.
خدمات این دست مراکز تخصصی، با عنایت به وجوه متفاوت و گسترده فرقه گرایی، چند بعدی بوده و طیفی از توان بخشی ها از مشاوره روانشناسی تا عملیات نجات را دربرمی گیرد. باید توجه داشت که فرقه، بیش و پیش از آنکه یک نهاد اجتماعی باشد، یک ساختار روانی و به عبارتی، محصول یک رشته آسیب های روانی است و اصول و مکانیسم تفکر فرقه ای به نوبه خود، به انواعی از آسیب های روانی مبتلاست که متعاقباً آن را به سرسپردگان تحمیل می کند. گاهی فرقه ها نوعی پاسخ اجتماعی به یک نیاز روانی اند و با همین سرمنشأ، مجموعه تبعاتی را بر اعضا مترتب می شوند که توانمندی های ذهنی، به خصوص قدرت تحلیل و تصمیم گیری را از ایشان سلب می نماید. از این رو، فرایند آگاهی بخشی و مددرسانی به مددجویان این حوزه، بیش از هر چیز با مشاوره و دانش روانشناسی پیوند خورده و در مرحله بعد بر بازسازی امور اعتقادی و باورهای ایمانی مخدوش شده توسط فرقه ها تمرکز دارد.
«استیون حسن»، متخصص برجسته فرقه ای و یاری رسان به گرفتاران فرقه ای در امریکا می نویسد: «من با تزویر به دام یکی از گروه های وابسته به یک فرقه مخرب کنترل ذهن به نام کلیسای وحدت (مونیسم) افتاده بودم و تحت شیوه های قوی نفوذ روانی آنها قرار داشتم. اما بخت یارم بود و به کمک اعضای سابق که توسط خانواده ام استخدام شده بودند، توانستم با قرار گرفتن در پروسه ای که امروزه برنامه بازگرد “deprogramming” خوانده می شود، نجات یابم.
از آن زمان، یعنی سال 1976 تا به امروز، به طور تمام وقت سعی می کنم به دیگران کمک کنم. من یک مددکار و روانکاو حرفه ای شده و سه کتاب دراین خصوص منتشر کرده ام. همچنین، روشی بنیان نهاده ام که روی فرد قربانی تأثیر اخلاقی گذاشته و از او دعوت کند تا برای خود بیاندیشد، به طور مستقل تصمیم بگیرد و حقایق را بازبینی نماید.»[1]
امروز، مراکز و کلینیک های بسیاری در نقاط مختلف دنیا در همین زمینه مشغول به فعالیت هستند و به افراد برای بازیابی خویش یاری می رسانند. خوشبختانه این مهم در کشور ما نیز رنگ عمل گرفته و چندی است با تلاش عده ای از دغدغه مندان و متخصصان، مرکزی با هدف دستگیری از مددجویان و قربانیان فرق در استان گیلان تأسیس شده است. «مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی هدف»، نخستین کلینیک فرقه درمانی در شمال کشور، می کوشد با ارائه خدمات روانشناختی و مشاوره اعتقادی، افراد را از مسیرهای انحرافی فرقه ها رهایی داده و بار دیگر فرصتی برای تحلیل و هویت یابی برای ایشان فراهم آورد تا به دور از تحمیل ها و چارچوب های مرید و مرادی بتوانند، مرز حق و باطل را دریافته و هویت به اسارت رفته خویش را بازیابند.
مرکز ضد فرقه در خصوص اهداف و انگیزه های تأسیس این کلینیک در مرام نامه خود می نگارد:
«پدیده فرقه های عرفانی، به عنوان آفتی مهم فراروی کشور است که نیازمند بازپژوهی و آسیبشناسی عمیق، همه جانبه و گسترده است و جا دارد چهره ها و نهادهای فرهنگی با روش های علمی و آماری به تبیین زوایای مختلف آن همت گمارند. فرقه و فرقه گرایی در هر جامعه و گروهی، آسیبهای اجتماعی را به دنبال دارد که از جمله آنها می توان به آسیب های اقتصادی و مالی، انحراف نخبگان و تضعیف بنیان خانواده اشاره کرد.
غلبه فرهنگ احساسی و ضعف عقلانیت، همچنین تجزیه ارزش های اجتماعی در جامعه، دو عنصر مهم در گرایش به فرقه ها هستند. اولی به لحاظ ضعف آموزش و تربیت های عقلانی و دومی به جهت استفاده نادرست از رسانه، هنر، ورزش و ارائه الگوهای جذاب نامطلوب در این عرصه ها به وجود می آیند. افزایش توان پاسخگویی متولیان دینی و فرهنگی به خواسته های مردم، یکی از راه های پیشگیری از گرایش افراد به فرقه های انحرافی است.
انجمن ضدفرقه، تلاش می کند با استفاده از کارشناسان و اساتید مجرب در زمینه های اعتقادی و روانشناسی، ضمن معرفی فرقه ها و عرفان های کاذب به آسیب های ناشی از این تفکرات انحرافی پرداخته و در این راستا، ارائه مشاوره رایگان در نخستین کلینیک فرقه درمانی را در برنامه های خود قرار داده است. امید است با همراهی کارشناسان و مخاطبان بتوانیم گامی در این مسیر برداریم».
خوشبختانه این مرکز مردم نهاد از زمان شکل گیری تا به امروز، آمار قابل قبولی در مددجویی داشته و با برنامه ریزی و بهره گیری از دانش مراکز همسو می کوشد اهداف خود را هر چه بهتر در مسیر تحقق قرار دهد. بی تردید، کسب اطلاع از چرایی و چگونگی تأسیس این کلینیک، بازخوردها، موانع و دغدغه ها و دستاوردهای آن می تواند ضمن آگاهی بخشی، بسترساز تأسیس مراکز مشابه و تخصصی در مناطق نیازمند باشد.
سایت بهاییت در ایران پیشاپیش از همکاری متصدیان و مددکاران کلینیک فرقه درمانی هدف، قدردانی به عمل آورده و برای ایشان آرزوی موفقیت دارد.
[1] حسن، استیون، گسستن بندها، ترجمه ابراهیم خدابنده، تهران: مؤسسه فرهنگی مطبوعاتی جام جم، مقدمه.