دسترسی آسان به یک مجموعه مناسب و کاربردی از داده‌های دانش‌بنیان و به‌روز از نیازمندی‌های اساسی هر پژوهشگر و علاقه‌مندان به تحقیق و مطالعه است. این مسئله، به‌خصوص در ارتباط با موضوعات علوم اجتماعی و انسانی با توجه به ماهیت خاص مسئله، اهمیتی مضاعف دارد؛ چرا که این دسته از موضوعات به‌سبب ذات سیال و ذوابعاد خود، یک گام فراتر از مسائل علمی- تجربی بوده و نیاز به بررسی متداول، همیشگی و از مناظر مختلف دارند.
این امر در حوزه معنویت و نیازهای معنوی-عرفانی آدمی بیش از سایر مسائل نمود می‌یابد. به‌ویژه که مقتضیات حیات و مبتلا به زندگی، نیاز انسان به این مقوله را دوچندان ساخته و بشر در حصار ماشینیسم و تهاجم مصائب مختلف طبیعی و غیرطبیعی -چون بحران شیوع بیماری همه گیر «کووید-۱۹» در سال های اخیر- بیش از هر زمان دیگری جستجوگر آرامش، کمال و معناست تا عطش معنوی خویش را سیراب نماید.
در این وادی جستجوگری منابع مفید و غیرمفید اجناس اصل و بدلی و راه و بیراهه‌های زیادی وجود دارد که همین مسئله لزوم تحقیق و پژوهش در این باب را عیان می‌سازد تا سرندی برای شناخت سره از ناسره به کف آید.
«جنبش‌های نوپدید معنوی» یکی از مهم‌ترین موضوعات تحقیق در این رابطه است که طی سال‌های اخیر در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته و مجموعه تحقیقات ارزشمندی در باب آن انجام شده است.
در ایران نیز پژوهشگران و دغدغه‌مندان این عرصه تا به امروز پژوهش‌های زیادی در قالب کتب، مقالات، تحقیقات دانشگاهی، فصلنامه‌های تخصصی و… ارائه داده‌اند و این نیاز علمی در مسیر به‌روزرسانی همچنان در حال حرکت است.
بدین لحاظ، منابع و مراجع نیز نیازمند تکمیل، اصلاح و بازنگری‌اند تا نتایج تحقیقات بعدی و تازه بر پیشینه‌ای موّثر استوار باشد. گردآوری مقالات تازه، کاربردی و علم‌بنیان در یک مجموعه به همراه موضوع‌بندی مناسب، می‌تواند گام مناسبی در این مسیر باشد؛ امری که در کتاب «مجموعه مقالات جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی» شاهد هستیم.
کتاب جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی که به اهتمام «محمدحسین کیانی»، از پژوهشگران و نویسندگان نام آشنای این حوزه تدوین شده، دربردارنده ۸ مقاله علمی-پژوهشی است که با تقسیم‌بندی موضوعی قابل‌قبول و البته کاربردی -برای پژوهشگران- به عرضه داده‌هایی تازه در عرصه معنویت‌های نوپدید می‌پردازد. در ادامه، مروری داریم، بر این کتاب.
سبد علمی سه بخشی کتاب جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی
کتاب مجموعه مقالات جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی را می‌توان یک سبد علمی سه بخشی از مقالات متعدد دانست که خوراک خوبی برای تغذیه پژوهشی در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد. بخش‌بندی‌های کلاسیک و کاربردی در کنار فهرستی از نویسندگان و پژوهشگران مجرب و آشنای حوزه معنویت‌های نوظهور، اثر را هرچه بیشتر متناسب می‌سازد.
چنانچه از عنوان برمی‌آید، با کتابی حجیم مواجه هستیم و ۲۸ مقاله دست‌چین شده طی نزدیک به ۸۵۰ صفحه عرضه می‌شود که البته مجزا بودن هر مقاله و تقسیم‌بندی سه‌گانه، کار مطالعه را سهولت می‌بخشد و این بساطت، به لحاظ عرضه داده، مخاطب را خوشایند است تا ملالت بار.
به هر روی، دسترسی به مرجعی جامع و کاربردی نه فقط برای استفاده از اطلاعات که آشنایی با منابع به کار رفته در تحقیقات نیز از نقاط قوتی است که جایی برای این کتاب در کتابخانه‌های تخصصی فرق و ادیان و حوزه معنویت پژوهی باز می‌کند.
از فصلنامه به کتاب جنبش‌های نوپدید دینی – معنوی
مولف اثر در باب انگیزه و کیفیت تدوین این کتاب می‌نویسد:
«پیشینه بررسی جنبش‌های نوپدید دینی-معنوی در فضای علمی کشور، به چند دهه گذشته بازمی‌گردد. در این بازه زمانی کتاب‌ها و البته مقالات بسیاری از زوایای گوناگون به بررسی، تحلیل و نقد این پدیده پرداخته‌اند.
همچنین، راهبردهای متعددی از جانب سازمان‌ها و مراکز مختلف کشور برای مواجهه و مقابله با آن به تدوین درآمده است. دوره‌های آموزشی متعدد، نشست‌های علمی، همایش‌های تخصصی و سمینارهایی نیز در این رابطه برگزار شده و در همین راستا فصلنامه علمی-تخصصی «مطالعات معنوی» هم برای بررسی و نقد جنبش‌های نوپدید معنوی تأسیس شد.
پیش شماره نخست فصلنامه به همت پژوهشکده تبلیغ و مطالعات اسلامی باقرالعلوم در پاییز ۱۳۸۸ منتشر شد و هدف آن بررسی قرائت‌ها و ایدئولوژی‌های معاصر درباره معنویت و بازشناسی انواع جنبش‌های نوپدید دینی بود. از آن سال تاکنون، دو پیش شماره و دوازده شماره اصلی از فصلنامه منتشر شده است. مجموعه حاضر ۲۸ مقاله منتخب از تمام مقالاتی است که در شمارگان مذکور به طبع رسید.»
آنگاه در باب ملاک گزینش مقالات، بیان می‌دارد:
«گزینش مقالات بر اساس دو معیار صورت پذیرفته است: نخست، امتیاز کیفی مقالات؛ البته مقالات دیگری نیز وجود داشتند که به‌لحاظ کیفی مناسب بوده و از جمله مقالات برتر فصلنامه محسوب می‌شدند اما به جهت عدم همخوانی با بخش‌های سه گانه کتاب از ذکر آن‌ها معذور شدیم… .
معیار دوم، همخوانی موضوعی باسه بخش اصلی کتاب است. این نکته موجب می‌شود مخاطب مشتاق را به لزوم ارجاع به اصل شمارگان فصلنامه و مطالعه تمامی مقالات دعوت کنیم.»
پرواضح است که این دست فصلنامه‌های علمی و مقالات دانش بنیان، تاریخ مصرف نداشته و همواره می‌تواند مرجعی -دست‌کم- برای مطالعات تطبیقی و روندشناسانه محسوب شود و اینک، گلچینی از کاربردی‌ترین‌ها در یک مجموعه در دسترس مخاطب قرار دارد.
مروری بر محورهای سه‌گانه
چنانچه گذشت، این کتاب مبسوط، در سه قسمت اصلی به ارائه داده می‌پردازد. این بخش‌های سه‌گانه عبارتند از: «مفاهیم و آسیب‌ها»، «مبانی و علت‌ها» و «موارد و مصادیق» که یک تقسیم‌بندی کلاسیک، سهل الوصول و مطابق با انواع سلایق و دیدگاه‌ها است. در ادامه، بر این قسمت‌ها مروری خواهیم داشت.
بخش نخست کتاب جنبش‌های نوپدید دینی – معنوی
در بخش مفاهیم و آسیب‌ها، نخست سنخ‌شناسی جنبش‌های نوپدید معنوی در ایران بررسی می‌شود. سپس مباحث مرتبط با این موضوع مانند: تهاجم فرهنگی، مسئله خرافات، شریعت‌گریزی، انسان‌گرایی، تناسخ باوری، عشق و… مورد اشاره قرار می‌گیرد.
آسیب‌شناسی رابطه زنان و جنبش‌های نوپدید، روش‌های نفوذ و تغییر سبک زندگی افراد توسط جنبش‌ها و همچنین، شیوه مواجهه عرفانی با این پدیده، از دیگر موضوعات مطرح در بخش نخست کتاب است که در قالب ٩مقاله، با عناوین زیر عرضه می‌شود:
• گونه‌شناسی سازمان‌های دینی (کلیسا، مذهب، فرقه و کیش)، نوشته «باقر طالبی دارابی».
• جنبش‌های نوپدید معناگرا؛ یک تهاجم فرهنگی جهانی، اثر «هادی وکیلی».
• تلاشی در سنخ‌شناسی جنبش‌های نوپدید معنوی ایران، به کوشش «بهزاد حمیدیه».
• آسیب‌شناسی فرقه‌گرایی جدید در ایران (فرقه‌های عرفانی یا عرفان‌های فرقه‌ای؛کدامیک؟)، نوشته «احسان احمدی».
• جنبش‌های دینی و مواجهه بنیادین عرفانی، نوشته «محمدحسین کیانی».
• آسیب‌شناسی رابطه زنان و جنیش‌های نوپدید دینی، اثر مشترک «آزاده مدنی» و «زینب ابراهیمی».
• آسیب‌شناسی عشق در معنویت‌های نوظهور، نوشته «پریسا گودرزی»
• مبانی شریعت‌گریزی در عرفان‌های نوظهور، به کوشش «هادی ترکمنی»
• بررسی مکانیسم‌های نفوذ و تغییر شیوه زندگی افراد توسط فرقه‌گرایی جدید، نوشته «سمیه شاه‌حسینی»
همان‌طور که مشاهده می‌شود، تلاش مولف برآن بوده تا فاکتور بررسی مبنایی از یک سو و بدیع بودن را از سوی دیگر در گزینش خود لحاظ کند. به این ترتیب است که موضوعات این بخش از گونه‌شناسی و سنخ‌شناسی آغاز شده و به مسائلی همچون تغییر سبک زندگی و مسئله زنان و فرقه‌ها می‌انجامد.
آسیب‌شناسی مقوله عشق نیز به‌سبب عاملیت و محوریت آن در بسیاری از جنبش‌های نوپدید معنوی، موضوعی است درخور توجه که ذیل یک مقاله مورد تبیین قرار می‌گیرد.
بخش دوم کتاب جنبش‌های نوپدید دینی – معنوی
در بخش مبانی و علت‌ها راجع به انواع و اقسام علل پیدایش، گرایش و گسترش جنبش‌های نوپدید معنوی نظیر: انواع علل و عوامل اجتماعی و روانشناسی، رهیافت معناگرایان در اومانیسم مسیحی و اومانیسم سکولار، مسئله جهانی شدن و تأثیر ادیان شرق به‌ویژه آیین هندو سخن گفته شده است.
بررسی زمینه‌های فرهنگی – اجتماعی گرایش به جنبش‌های نوپدید معنوی در ایران و همچنین زمینه‌های معرفتی ورود آن‌ها، دیگر موضوع مطرح در این بخش از کتاب است که ذیل مقالات زیر عرضه می‌گردد:
• رهیافت معناگرایانه در اومانیسم مسیحی و اومانیسم سکولار، اثر«محمدهادی طلعتی».
• جهانی شدن و معنویت‌گرایی، نوشته «مهناز فرهمند».
• ویژگی‌ها و علل جنبش‌های نوپدید معنوی، تحقیق «حمیدرضا مظاهری سیف».
• خاستگاه «جنبش‌های نوپدید معنوی» از نگاه جامعه‌شناختی، نوشته «محمد حسین کیانی».
• علل روانشناختی در گرایش به جنبش‌های نویدید، اثر «محمد حسین قدیری».
• تأثیر ادیان شرق بر جنبش‌های نوپدید دینی، تحقیق «محمدعلی رستمیان».
• تأثیر آیین هندو در شکل‌گیری ادیان و معنویت جدید در غرب، اثر «ابوالقاسم جعفری».
• زمینه‌های فرهنگی – اجتماعی گرایش به جنبش‌های نوپدید دینی در ایران، تحقیق مشترک «بهزاد حمیدیه» و «مصطفی مشایخی»
• زمینه‌های معرفتی ورود و گسترش عرفان‌های نوظهور با تأکید بر آثار پائولو کوئیلو، اثر «محمدرضا انواری».
تأکید روی بررسی‌های روانشناختی و اجتماعی، ویژگی بارز بخش دوم کتاب است که نگاهی نسبتا نو به مسئله مبانی و علت‌شناسی دارد. ضمن اینکه؛ از نظر موّلف، نباید از سهم و نقش ادیان شرقی نیز غافل شد و آن را در کنار پدیده‌های غربی چون جهانی شدن و اومانیسم -که همواره مورد تأکید این دست پژوهش‌ها بوده است- مدنظر قرار داد تا بتوان به نگرشی جامع از ریشه‌شناسی جریان‌های معنویت‌گرا دست یافت.
یکی دیگر از معیارهای گزینش‌گری کیانی، از کل به جزء رسیدن است: :یعنی از مقالات کل‌نگر در هر قسمت آغاز می‌کند و به بررسی‌های جزئی با نگاه بومی -در ایران- می‌رسد که با عینی کردن بررسی‌های کلی‌نگر نخستین ادراک هرچه بهتر موضوع را میسر می‌سازد.
بخش سوم کتاب جنبش‌های نوپدید دینی – معنوی
پس از آشنایی با مبانی و مفاهیم، کسب شناخت از علت‌ها و ریشه‌ها، آخرین قسمت کتاب، تمرکز بر مصادیق را دستمایه تحقیق قرار داده تا داده‌های ارائه‌شده را بتوان در قالب ارزیابی و تحلیل مصادیق عینی، هرچه بهتر فهم کرد. از این رو، در این قسمت، ۱۰ جریان معنویت‌گرای معاصر -خارجی و بومی- مورد تبیین و ارزیابی قرار می‌گیرد که مجموعه آن‌ها در کنار هم می‌تواند دید تطبیقی مناسبی را نیز عرضه دارد.
مقالات و مصادیق این بخش از کتاب عبارتند از:
• واکاوی و نقد مبانی انگاره‌های «وین والتر دایر»، نوشته مشترک «رسول حسین‌پور» و «سیدمرتضی حسینی شاهرودی».
• بررسی انسان‌گرایی در اندیشه «دونالد والش»، اثر محمدحسین کیانی.
• معنویت انسان‌انگار در افکار «دیپاک چوپرا» به کوشش «رسول حسن زاده».
• عرفان حلقه، تهدیدی جدی برای بهداشت معنوی جامعه، نوشته حمیدرضا مظاهری سیف.
• «فالون دافا»؛ جنبش نوپدید دینی، اثر «محمدرضا تاجیک»، «سعیده امینی» و «عاطفه آمینی».
• کلیسایی برای شیطان، نوشته «حسین عرب».
• نقد و بررسی ویژگی‌های انسان ایده‌آل از منظر پائولو کوئیلو، اثر «حمید مریدیان».
• ملاحظاتی انتقادی درباره دیدگاه‌های «دالایی لاما»، نوشته پریسا گودرزی.
• بررسی خودشکوفایی از منظر «محی‌الدین ابن عربی» و جنبش پتانسیل انسانی، نوشته «محمدجواد ادبی».
• نقد و بررسی قانون جذب، اثر «حمزه شریفی دوست».
نگاهی به عناوین فوق، نمایانگر تلاش محققان برای تمرکز بر جریان‌های مبتلابه و نام‌آشنای جامعه است تا از رهگذر تبیین و بررسی انتقادی به‌روز، آگاهی موثر و مفیدی من باب آسیب‌شناسی جرگه مزبور ارائه شود.
از این جهت، این قسمت کتاب، از جنبه مرجع صرف تحقیقی فراتر رفته و می‌تواند علاوه بر محققان و علاقه‌مندان این حوزه، برای عموم افراد جامعه نیز مفید افتد. به ویژه آن‌که نتایج و یافته‌های حاصل از این تحقیقات، پایه علمی داشته، بر اعتبار آن نزد مخاطب می‌افزاید.
تنوع مدنظر در این بخش از کتاب نیز قابل قبول بوده و طیف گوناگونی از موضوعات از روانشناسی مثبت و عرفان «ابن عربی» تا شیطان‌گرایی را در بر می‌گیرد تا در حد ممکن پاسخگوی اذهان پرسشگر در این زمینه باشد.
***
با عنایت به آنچه گذشت، «این مجموعه می‌تواند برای تمامی پژوهشگران حوزه معنویت و جنبش‌های نوپدید معنوی، مفید و مغتنم باشد. چرا که به‌لحاظ کمی وکیفی به سطح مطلوبی از مصادیق، علل و آسیب‌ها پرداخته است.
ضمن اینکه بسیاری از نویسندگان مقالات، جزء پژوهشگرانی هستند که بیش از یک دهه پیرامون جنبش‌های نوپدید معنوی به فعالیت پزوهشی و آموزشی پرداخته‌اند و کارنامه موفق و درخشانی در این رابطه دارند.»
درعین حال، جامعیت، کاربردی، به‌روز بودن و ارزیابی‌های متفاوت -به‌ویژه از منظر روانشناختی- را باید به موارد فوق افزود که تاریخ مصرف را در مورد مقالات عرضه شده در این اثر بی‌معنا کرده و آن را یکی از گزینه های نخست برای پیشینه‌انگاری تحقیقات انجام شده در عرصد جریان‌های معنویت‌گرا و البته بهره‌برداری علمی نزد محققان می‌سازد. کتاب مجموعه مقالات جنبش‌های نوپدید دینی – معنوی به همت «پژوهشکده باقرالعلوم» منتشر شده و علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیه این اثر با شماره تلفن ۰۲۵-۳۷۷۴۰۳۶۹ تماس حاصل فرمایند.
ارتباط با ما: ferghepajoohi@gmail.com