فاریس، جامعه‌شناس معروف، اظهار می‌دارد: فرقهها برای ظهور خود نیاز به شرایط مناسب دارند، از جمله اینکه در دوره‌هایی ظهور می‌کنند که نظام قطعی و مشخص دین بر اثر تغییرات ناگهانی قدرت سیاسی دچار تزلزل شده و در حال فروپاشی است.(1) که نمونه آن، در زمان فتح‌علی شاه قاجار و شکست‌های ایران در جنگ‌های روسیه و ایران بود که چون حکم علمای شیعه وجود داشت و این شکست‌ها از روسیه صورت گرفت، جامعه ایرانی دچار یک نوع شک و شبهه معنوی شد و آمادگی این را داشت که نحله فکری جدیدی در ایران خود را نشان بدهد که در راستا عوامل نفوذی روسیه تزاری و بعد روباه پیر انگلیس با استفاده از این شرایط بسترهای ظهور بابیت و بعد بهائیت را فراهم ساختند.
با این مقدمه اولین کارکرد فرقه، پاسخ به خلأهای ایجادشده معنوی به شکل جدید و نو است.
به عقیده وی، فرقهها به یکی از این شیوه‌ها گسترش می‌یابند: یا از لحاظ تعداد قلیل باقی می‌مانند، ولی در نوع نگرش‌های فرقه‌ای خود سختگیر و خشن می‌شوند، یا اصل را عملا کنار می‌گذارند، ولی همچنان به آن عقیده وفادار می‌مانند و به این صورت، یا به صورت یک هیأت دینی درمی‌آیند یا به گروه‌های کوچک‌تری تجزیه می‌شوند.(2)
به توصیفی که از یک فرقه قرون وسطایی غربی شده است، توجه کنید:
«فرقه، حرکت اجتماعی خودانگیخته است که تحت شرایط قابل توصیف به وجود می‌آید و چند ویژگی
خاص به‌همراه دارد:
1- از گروه اصلی جامعه جدا می‌شود.
2- از درون یک بطن همراه با کشمکش و خودآگاهی حاد، که از نظر سازمان ارزش دارد، می‌گذرد.
3- از یک دوره زمانی دیگر کناره‌گیری کرده و از جامعه و وحدت درونی عبور می‌کند.
4- به‌تدریج، خود را به عنوان یک پدیده اجتماعی مهم جا زده و با اجتماع بزرگ ارتباط برقرار می‌کند و سرانجام، خود را به نوعی، جذب گروه اصلی خواهد کرد.»(3)
از عبارت مزبور، می‌توان نتیجه گرفت که فرقه با سیر قهقرایی، در جهت اصلاح و ترویج اندیشه‌های خاص خود می‌باشد و با گذر از چهار عنصر انقطاع اولیه، مبارزه درون‌زا همراه با خودآگاهی با طبقه اصلی جامعه، انقطاع ثانویه و در پایان، جذب‌شدن به اجتماع بزرگ، پدیده‌ای می‌آفریند که به لحاظ اجتماعی تأثیرات شگرفی به همراه خواهد داشت.
ترولتش از دو سنخ جدایی‌طلبی و فرقه‌گرایی سخن به میان آورده است: یکی بسیار عاطفی، فعّال، انقلابی و بسیار افراطی؛ دیگری معتدل، محافظه کار و تحمّل‌کننده مشکلات.(4)
با تحقیقاتی که به انجام رسیده، نشان داده شده است که فرقه‌های اسلامی در مقایسه با فرقه‌های بودایی، فعّال‌تر و پرخاشجوتر عمل می‌کنند. اما در هر دو دین، هم فرقه‌های فعّال و پرخاشجو وجود دارند و هم آرام و منفعل. مثلا، فرقه‌های خوارج، وهّابیان و قرمطیان در اسلام از نوع پرخاشگر هستند، در حالی که فرقه‌هایی چون جورجی‌ها و اخوان بصره غیرفعّالند. با وجود این، احوال فرقهها نسبت به زمان‌ها و مکان‌های گوناگون تغییر شکل داده، حتی محتوای آن‌ها تغییر خواهد کرد.
هرقدر قدرت سازمان دینی عام در جامعه بیشتر باشد، به یقین کارکردهای مفید سازمان‌های دینی خاص (مثلا، فرقه، کیش، دسته) که از جمله آن‌ها ترویج و بسط عقاید و اندیشه‌های سازمانی آن‌هاست از رونق خود افتاده و تکیه گاهی جز سکوت نخواهد یافت.
از جمله موارد بررسی شده در فرقهها، فعالیت‌ها و کارکردهای پنهان آن‌هاست که خود نیز محل تأمّل می باشد که از جمله می‌توان پناه دادن به افراد بریده از جامعه که به هر شکلی دچار فروپاشی روحی – روانی شده‌اند. افرادی که در خانواده دچار فقرفرهنگی- اقتصادی، اعتیاد، طلاق، مرگ و میر والدین و… می‌شوند.
بدیهی است، انتشار افکار و عقاید، زمینه‌ای است، در جهت جمع‌آوری روزافزون نیروی فعّال انسانی فرقه.
از اهمّ عناصر مورد استفاده فرقهها، ایجاد شبکه‌ای گسترده در درون سازمان دینی عام است و چه بسا اندیشه رهبران سازمان‌های دینی عام متوجه آن‌ها نباشد و به‌طور ناخودآگاه در جهت آن‌ها حرکت کنند.
از دیگر عناصر پنهانی آن‌ها، تسهیلات ویژه‌ای است که مجریان سازمان دینی خاص (فرقه) در جهت بهبود روابط اجتماعی مصروف می دارند.
از جمله مراحل سازمانی فرقهها، جذب شدن به گروه‌های اصلی جامعه است.
بر همین اساس، برقراری شبکه عظیم تعاملات اجتماعی مبنی بر تسهیلات ویژه‌ای است که در این جهت مصروف خواهند شد و می‌تواند آن‌ها را جذب نماید.
ارتباط با ما: ferghepajoohi@gmail.com
پی‌نوشت‌ها
۱. یواخیم واخ، جامعه شناسى دین، ترجمه جمشید آزادگان، تهران، سمت، 1380، ص 183.
۲. یواخیم واخ، پیشین، ص 193.
۳. همان
4. Encyclopedia of religion, “sect”, vol. 13, p.155.
۵. ملکم همیلتون، پیشین، ص 339.
منابع
ـ عبدالرحمن ابن خلدون، مقدّمه ابن خلدون، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1375، ج 1;
ـ پل ویلم ژان، جامعه شناسی ادیان، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، تبیان، 1377;
ـ آلن پیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر ساروخانی، تهران، کیهان، 1380;
ـ غلامعباس توسّلی، جامعه شناسی دینی، تهران، سخن، 1380;
ـWWW.etext.org/politics;