ستار عبدی| کتاب «نقد و بررسی انجمن حجتیه» اثر «آرش رجبی» در گروه «بینش و اندیشه مرکز پژوهش‌های جوان» به چاپ رسیده است.
در بخشی از مقدمه این کتاب این‌طور در مورد انجمن حجتیه توضیح داده شده: «انجمن خیریه حجتیه مهدویه از جریان‌های فکری – سیاسی و از خرده فرهنگ‌های روزگار ماست که در پهنای نیم قرن گذشته تاریخ این مرز و بوم همواره در هاله‌ای از ابهام فرو مانده است.
کمتر گروهی مانند انجمن حجتیه تا این اندازه مورد داوری‌های گوناگون و گاه متناقض قرار گرفته است و کمتر می‌توان در عرصه شناخت و داوری درباره این جریان سیاسی، فکری و فرهنگی به تحلیلی معتدل و واقع‌گرا دست یافت؛ چراکه برخی با نگاه غرض‌آلود و افراطی از انجمن حربه‌ای برای راندن رقیبان و موجی سرکش و توفنده برای پوشاندن فعالیت‌های مرموز و نرم خود ساخته‌اند و گاه برخی دیگر با نگاهی تفریطی و به غایت خوش‌بینانه انجمن و رفتارها و اندیشه‌های آن را ستود‌اند و آنان را متدینان ناب و طرفدار انقلاب دانسته‌اند و از سستی‌ها و کژرفتاری‌های بسیاری از اعضای آن چشم پوشیده یا فریب خورده‌اند.»[1]
با این اوصاف، نویسنده رویکردی همه‌جانبه اتخاذ نموده و سعی دارد، در این کتاب با «نگاهی واقع‌گرایانه و دقیق و تحلیلی منصفانه و معتدل با الهام از اندیشه‌ها و آرمان‌‌های معمار و رهبر بزرگ جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی (ره) به واکاوی اندیشه‌ها و نقد عملکرد انجمن حجتیه به‌عنوان یکی از جریان‌های فکری سیاسی و فرهنگی معاصر بپردازد.»[2]
نویسنده در ادامه، اهمیت بررسی این موضوع را این طور عنوان می‌کند: «نقد انجمن حجتیه تنها نقد خرده‌فرهنگی مبتنی بر اعتقاد به مهدویت است و اعتقاد صحیح به این اندیشه بنیادین و فراگیر و آموزه جامع، زمینه‌ای است، برای معماری تمدنی شکوهمند و سترگ بر پایه توحید، عبودیت و عدالت که همه صالحان و مصلحان در همه روزگاران، سیمای آرمانی آن را بر لوح دل خود نقش می‌زنند.
همچنین واکاوی بنیادهای فکری این جریان به‌گونه‌ای نقد اندیشه‌های همگرا و ریشه‌یابی انحراف‌های فکری برخی افراد و گروه‌ها در تقابل با انقلاب اسلامی و حکومت اسلامی می‌باشد.»[3]
از نکات مثبت این کتاب ارائه پیشینه و روش تحقیق از طرف نویسنده است که ضمن آن به صحت و سقم منابع مورد استفاده در متن کتاب پرداخته شده و بر اعتبار مطالب افزوده است.
چاپ دوم کتاب «نقد و بررسی انجمن حجتیه» از هفت فصل مختلف به شرح زیر تشکیل شده است:
فصل اول: شخصیت‌شناسی رهبر معنوی و فکری انجمن حجتیه
کتاب مذکور برای ورود به بحث انجمن حجتیه از بررسی ابعاد شخصیتی و زندگی رهبر این گروه آغاز کرده و در فصل اول، شخصیت «شیخ محمود حلبی» را ذیل دو بخش «سیر علمی و تحصیلی» و «فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی» مورد واکاوی قرار داده است. دامنه این مطلب اساتید تأثیر گذار بر شخصیت مؤسس انجمن و حضور وی در حوادث مهم روزگارش را در بر گرفته است.
فصل دوم: انگیزه‌ها و ریشه‌های پیدایش انجمن حجتیه
پس از ایجاد دید نسبی در مورد شخصیت مرحوم حلبی، گریزی کوتاه بر عوامل تأسیس انجمن حجتیه در فصل دوم زده است. این عوامل به پنج دسته تقسیم شده اند که همگی دارای منبع بوده و از انگیزه مثبتی مثل مبارزه با بهائیت تا ادعای رؤیای صادقه و بعضی سخنان پیرامون جاه‌طلبی آقای حلبی را در برگرفته است.
فصل سوم: اساسنامه و چارچوب تشکیلاتی انجمن حجتیه
در این فصل متن کامل اساسنامه انجمن حجتیه و متمم آن پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به‌همراه تحلیلی بر عملکرد تشکیلات در مقایسه با اساسنامه مزبور ارائه شده است. انتهای این فصل، توضیحی بر ساختار تشکیلاتی انجمن حجتیه همراه با گروه‌بندی و کمیته‌های مختلف انجمن می‌باشد.
فصل چهارم: فراز و فرود انجمن حجتیه
در فصل چهارم، نوعی تجزیه تحلیل رفتاری انجمن با تقسیم فعالیت‌های آن در بازه‌هایی تاریخی که به‌نوعی نقاط عطف تشکیلات بودند، بیان شده است. دوره‌های تاریخی مورد بررسی بدین ترتیب است:
۱. از بنیان‌گذاری انجمن حجتیه تا شروع نهضت امام خمینی (ره) از ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۱: در این بخش با ذکر موفقیت‌های انجمن برای گردآوری جوانان مذهبی در فضای رخوت حاکم پس از کوتای ۲۸ مرداد و جنبش فعالشان، نکاتی از خاطرات مربوط به آن دوران هم بیان شده است. نویسنده در کنار بیان فعالیت‌های ضدبهائی انجمن می‌گوید:
«هرچند بهائیت چهره دیگر صهیونیسم جهانی است، مبارزه انجمن با بهائیت به‌معنای مبارزه با صهیونیسم نبود؛ زیرا بهائیت صهیونیستی دارای سه بعد بود؛ بعد سیاسی، بعد اقتصادی و بعد فکری، فرهنگی و اعتقادی که مبارزه انجمن با بهائیت در تقابل با منافع سیاسی و اقتصادی بهائیت نبود؛ از این رو حکومتی که بهائیان آن را اداره می‌کردند، برای انجمن مجوز فعالیت علیه بهائیت صادر می‌کرد!»[4]
۲.از شروع نهضت تا پیروزی انقلاب اسلامی از ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۷: اولین نشانه‌های ناکافی‌بودن اقدامات انجمن برای پاسداری از اسلام و جامعه مسلمان در این بخش به‌خوبی تشریح گردیده از دغدغه ریشه‌ای حضرت امام (ره) تا مخالفت‌های بنیان‌گذار انجمن حجتیه با ایشان با سند و ذکر خاطرات موثق جمع‌بندی شده است.
«انجمن حجتیه و ساواک» و «ماجرای شکستن اعتصاب چراغانی نیمه شعبان ۱۳۵۷» از دیگر مطالب کلیدی است که در این قسمت به آن پرداخته شده است.
۳. از انقلاب اسلامی تا تعطیلی انجمن حجتیه از ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲: در بحبوحه انقلاب نوپا و جنگ ناجوانمردانه، انجمن حجتیه به موضوعی چالش برانگیز و مورد بحث تبدیل شده بود که هر چند وقت یک‌بار، انرژی نیروهای انقلابی را صرف حل و فصل مشاجرات درون و برون سازمانی‌شان می‌کرد. این کشمکش‌ها را به‌خوبی می‌توان در سخنانی که از زبان شخصیت‌های برجسته در این قسمت کتاب آورده شده مشاهده کرد.
سخنرانی‌های موافق و مخالف از بزرگان و نهایتا سخنرانی حضرت امام (ره) و نیز نامه‌ای که شیخ محمود حلبی در اعلام تعطیلی انجمن منتشر کرد، همه و همه راهنمای خوبی برای آشنایی با زوایای مختلف این تشکیلات است.
۴. انجمن حجتیه پس از تعطیلی: به بیان کتاب، انجمن پس از تعطیلی همچنان به اقداماتش در «زمینه‌های علمی فرهنگی» و «سیاسی – اجتماعی» ادامه داده و به‌عنوان مثال مواردی چون «ترویج آموزه‌های مکتب تفکیک»، «مدیریت مدارس و مؤسسات آموزشی»، «نشر کتب وحدت‌ستیزی»، «همگرایی با جریان فتنه 88» و «دخالت و نفوذ در ارکان حکومت» با ارائه برخی شواهد توضیح داده شده است.
فصل پنجم: اندیشه‌ها و انگیزه‌های مثبت انجمن حجتیه
برای رعایت حکم انصاف، تقویت باورها و بهتر شناختن مواضع نقد، آسیب و انحراف، نقاط مثبت انجمن حجتیه، چه در عمل و چه در اندیشه در این فصل مورد اشاره قرار گرفته است.
فصل ششم: آسیب‌شناسی فکری و عملی انجمن حجتیه
نویسنده، مهم‌ترین آسیب فکری و عملی انجمن را انحراف از شناخت جامع اسلام و مکتب اهل بیت (ع) و در نتیجه، فهم جزئی‌نگر در ساحت اندیشه دینی و رفتار اجتماعی سیاسی می‌داند و برای تبیین آن مثال‌هایی از مبارزات حاشیه‌ای و کم اهمیت سکولاریسم، ترویج اسلام بدون روحانیت، تکبر تشکیلاتی و… عرضه نموده است.
فصل هفتم: انجمن حجتیه، مهدویت و حکومت اسلامی
همان‌طور که از عنوان این فصل برمی‌آید، به بینش انجمن نسبت به مسئله «مهدویت» و «انتظار» در کنار رویکرد آن به حکومت اسلامی و نقد نگرش کلان این تشکیلات مرتبط است.
نویسنده دو نقد اساسی را نسبت به تقابلی که در انتظار مورد ادعا و نگاه تشکیلات به حکومت اسلامی است، وارد کرده و سپس با استناد به آیات احادیث و سخنان بزرگان، تحلیلی بر رفتار انجمن حجتیه و تناقضات درونی آن ارائه نموده است.
حسن ختام کتاب بخش‌هایی از منشور روحانیت امام (ره) است. به‌طور کلی مطالب کتاب با توجه به حجم کم آن، دید بسیار خوب و نسبتا منصفانه‌ای برای شناخت انجمن حجتیه به افرادی که پیرامون این موضوع تحقیق می‌کنند عرضه می‌نماید. ضمناً منابعی که نویسنده از آن‌ها بهره گرفته، فهرست کاملی است، برای شناخت منابع و مآخذ ارزشمند در این موضوع.
[1]. رجبی، آرش، نقد و بررسی انجمن حجتیه، تهران: کانون اندیشه جوان، ۱۳۹۴، صص ۱۳-۱۴.
[2]. همان، ص ۱۵.
[3]. همان.
[4]. همان، ص ۷۰.
ارتباط با ما: ferghepajoohi@gmail.com