حضور و فعالیت شبه جنبش های معنوی در عصر کنونی امری است انکار ناپذیر و این جریان ها که با عنوان «جنبشهای دینی جدید» شناخته می شوند ساحات مختلف حیات فردی و اجتماعی انسان مدرن را متاثر می سازند. هر کس به فراخور تجربیات شخصی نیازها و برداشت های خود به این جریان ها توجه می کند و ممکن است به آنها بپیوندد. تجربه جوامع گوناگون در مواجهه با جریان های مزبور حکایت از این دارد که آنها فراتر از جذابیت های ظاهری و دستاوردهای به اصطلاح معنوی خود متحمل مجموعه آسیب هایی بر شخص و اجتماع هستند، آسیب هایی گاه جبران ناپذیر و دامنه دار، از این رو یکی از مقولات مهم در مواجهه با شبه جنبش های معنوی بحث از نحوه برخورد با آسیب ها و به تعبیری پیشگیری مهار یا دست کم کاهش آن هاست. البته این مهم شاید آنطور که باید به لحاظ علمی و تحقیقاتی مورد مداقه قرار نگرفته و در قیاس با پژوهش های ناظر بر نقد و بررسی جریان های معنوی یا کنکاش علل جذب و راهکارهای مقابله حوزه کوچکی را به خود اختصاص داده است. در عین حال این شق دوم بیشتر جنبه اجتماعی و کلی دارد و به افراد در معرض شبه جنبش های معنوی مربوط نمی شود .در حالی که گستره آسیب های جریان های مزبور به حدی است که مسئله مواجهه با افراد در معرض خطر جنبش ها را بیش از پیش مطرح می سازد.
کمک به قربانیان و تلاش برای پیشگیری از جذب سایر افراد جنبه ای مهم و شاید اگر نگوییم مغفول و مهجور مطالعات معنوی است که با توجه به لایه های متعدد آسیب های جریانهای مزبور اهمیتی بسیار دارد. با این اوصاف انجام پژوهش های هدفمند در این زمینه به خصوص با محوریت شرایط بومی و داخلی می تواند آغازگر راهی تازه برای مطالعات کاربردی و عملی آسیب دیدگان و یا افراد در معرض خطر باشد.کتاب «شبه جنبش های معنوی- درآمدی بر پیشگیری و رها سازی» اثر تحقیقی حمیدرضا مظاهری سیف یکی از تازه ترین پژوهش های صورت گرفته در موضوع یادشده است که می کوشد با ارائه الگوهای علمی و تحلیل های برآمده از آن مسئله مواجهه مؤثر با افراد در معرض آسیب را تبیین کرده و بابی برای انجام تحقیقات عمیق تر و کاربردی تر در این حوزه بگشاید. در نوشتار حاضر مروری بر این اثر داریم.
تبیین موضوع (مواجهه مؤثر و بازدارنده)
نویسنده در تبیین موضوع کتاب با اشاره به اهمیت مواجهه با افراد در معرض آسیب می نویسد: «مواجهه با افراد در معرض معنویت های نوظهور فقط این نیست که مجموعه ای معرفتی و کژروی های رفتاری را مطرح کنیم بلکه مواجهه مؤثر و بازدارنده روشی حساب شده از مداخلات منظم و هدفدار است که از گرایش افراد به معنویت های نوظهور پیشگیری کند و اگر سطوحی از گرایش در این افراد پدید آمده آنها را بازگرداند. مسئله مواجهه با افراد در معرض معنویت های نوظهور بیش از آنکه از جنس تعارض و مقابله باشد، از جنس هدایت و هم کوشی است. بدون شک یافتن شیوه های مواجهه مؤثر با افرادی که در معرض معنویت های نوظهور هستند در گرو تحقیقات گسترده و آزمودن ایده و طرح های گوناگون است. این شیوه ها با تفاوت های فردی و تنوع فرهنگی رابطه ای مستقیم دارند. در نهایت نیازمند شیوه های گوناگونی هستیم که راهنمایان معنوی را برای مواجهه با افراد در معرض خطر، توانمند سازد. به طوری که در مواجهه با افراد بتوانند با دست و باز و از میان روش های گوناگون مناسب ترین شیوه را برگزینند و به کار گیرند. یافتن شیوه های مواجهه نیز نیازمند نظریه پردازی و پی ریزی اندیشه های نوست. طراحی شیوه های مناسب در گرو تعریف متغیرهای تأثیرگذار بر افراد و ترسیم ماتریس تنوع گرایش های آنان است تا از این رهگذر روش مناسب برای طیف افراد در معرض شبه جنبش ها طراحی شود».
مسئله ای جهانی
وی در ادامه با اشاره به روش های مواجهه جوامع غربی با افراد در معرض آسیب «جهانی شدن این مسئله را یادآور می شود.» « در کشورهای غربی دو شیوه برای مواجهه ارائه شده است. مهم ترین و معروف ترین اثر در این باره کتاب «فرقه ها در میان ما» است که با تکیه بر ایده شستشوی مغزی راه هایی برای حل این مشکل نشان می دهد. این مدل به نام «مشاوره خروج» شناخته می شود و می کوشد فرد را برای بازنگری عضویتش در یک فرقه کمک کند. شیوه دوم را «ند پاتریک» مطرح کرده که بر مفهوم کنترل ذهن تأکید دارد. نام این روش برنامه زدایی است که راهی برای از بین بردن اثر برنامه های کنترل ذهن می باشد که روی اعضای فرقه ها اعمال می شود. برنامه زدایی طیف متنوعی از فعالیت ها از اقدام به حبس و تنبیه تا آموزش های فشرده و سخنرانی های انگیزشی را شامل می شود. جنبش های دیدبان فرقه نیز با هدف کمک به افراد در معرض شبه جنبش ها شکل گرفته اند و در آمریکا، روسیه، انگلستان فرانسه و برخی کشورهای دیگر اروپایی بر اساس ایده شستشوی مغزی فعالیت می کنند. معمولاً والدین قربانیان در این جنبش ها فعال هستند. بنابراین مواجهه با افراد در معرض شبه جنبش ها با توجه به گستره فعالیت آنها در چند دهه اخیر به مسئله ای جهانی تبدیل شده است.
پیشگیری
نویسنده در تشریح «مواجهه با افراد در معرض خطر» می نویسد: منظور ما از مواجهه در این تحقیق پیشگیری است. به نظر می رسد پیشگیری دامنه مفهومی گسترده تری نسبت به مواجهه یا افراد در معرض دارد و شامل افرادی می شود که شاید در معرض نباشند، اما به هر حال با فعالیت گسترده شبه جنبش ها در عرصه تولیدات و برنامه های فرهنگی عموم افراد جامعه در معرض خطر قرار دارند. لذا مفهوم پیشگیری با گستره ای که دارد در تحقیق حاضر به کار می آید به این ترتیب مسئله اصلی تحقیق اصلاح می شود و در صورت بندی نهایی عبارت است از «شیوه های پیشگیری از گرایش به شبه جنبش های معنوی که ذیل آن چرایی پیشگیری اهمیت و ضرورت پیشگیری در ایران بیان می شود. همچنین مسائل فرعی مانند تعریف و سطوح شبه جنبش های معنوی عوامل اصلی گرایش ساز، اصول حاکم بر شیوه های پیشگیری و رها سازی، تشخیص نیاز افراد به اقدامات پیشگیرانه و امثالهم مورد بررسی قرار می گیرد. یکی از ویژگی های این کتاب اشاره نویسنده به کیسهای مطالعاتی در قالب داستان واره های بسیار کوتاه برخاسته از تجربیات شخصی خود در مقام مشاور در کتاب با عنوان راهنمای معنوی است که ضمن تلطیف فضای خشک پژوهشی درک مفهوم مورد نظر را ساده تر و سبک کتاب را به نمونه های مشابه غربی اش نزدیک تر می سازد. در عین حال، اشاراتی است به آسیب هایی که افراد در قبال جنبش های مختلف می توانند متحمل شوند، از یوگا گرفته تا عرفان حلقه و……
مروری بر فصول
کتاب در هفت فصل و مجموع ۳۰۰ صفحه به رشته تحریر درآمده است. ساختار این اثر به سبب ماهیت تحقیقی و پژوهش محور مشابه چارچوب و قالب تحقیقات علمی بوده و مطابق استانداردها و الگوهای رایج پژوهشی به ارائه محتوا می پردازد. با این اوصاف گام نخست می بایست به معرفی و تعریف مفاهیم تحقیق اختصاص یابد، چنانکه فصل اول با عنوان «پیش فرض ها و مفاهیم » به تعاریف و مفاهیم پایه ای و برخی پیش فرض ها در باب معنویت و شبه جنبش های معنوی می پردازد. چیستی معنویت، معنویت در اندیشه دینی، تجربه های معنوی، معنویت و جامعه، تجربه های معنوی و …. از جمله عناوین و رئوس بحث شده در فصل نخست هستند.
دومین گام در تحقیقات علمی تبیین روش تحقیق استفاده شده است که در کتاب مزبور نیز ذیل فصل دوم با همین عنوان روش تحقیق مورد تشریح قرار گرفته است. همان طور که گذشت، موضوع اصلی پژوهش شیوه های پیشگیری از گرایش به شبه جنبشهای معنوی است و نخستین قدم برای درک این مقوله شناخت و بررسی گرایش است. این مهم در فصل سوم یا عنوان تحلیل گرایش به شبه جنبشهای معنوی ذیل عناوین عوامل گرایش ساز، سطوح گرایش تفنن، تعارض و تعصب انواع گرایش به شبه جنبش های معنوی و در نهایت علل گرایش مورد اشاره قرار می گیرد. در این فصل برای توضیح شفاف تر و ملموس تر موضوع به مصادیق و کیس های مختلف برآمده از تجربیات شخصی نویسنده اشاره شده که امر ادراک را تسهیل می نماید. در این بخش از گرایش تخیلی، گرایش عملی و گرایش معرفتی به عنوان انواع گرایش نام برده شده که هر یک تفاوتی را در پیشگیری و درمان گرایش به شبه جنبش های معنوی ایجاد می کند.
پس از آشنایی با مفهوم گرایش، نظریه تبیینی تحقیق در فصل چهارم ذیل «مثلث نیاز- جاذبه- گرایش» تحلیل می شود. برای توضیح این نظریه، نیاز معنوی( نیاز معنوی ادراک شده و تأخیر معنوی) جاذبه شبه جنبش های معنوی، انواع جاذبه معنوی کاذب( تخیلی، عملی و معرفتی ) مسائل فراروانشناختی، جاذبه آموزه ها و آموخته شده، فرایند جذب و استراتژی های جذب مورد اشاره و تحلیل قرار می گیرد. در این فصل پس از تبیین مفاهیمی مانند تأخیر معنوی و جاذبه معنوی در توضیح مثلث ن ج گ (نیاز- جاذبه- گرایش) عنوان می شود:
گرایش به شبه جنبش های معنوی یک بر ساخت اجتماعی است که عوامل درونی گرایش ساز یران اثر می گذارند. نیاز معنوی ادراک شده که به صورت تأخیر معنوی در می آید و نیز جاذبه معنوی آموخته شده بر ساخت گرایش به شبه جنبش معنوی را صورت بندی می کنند. نیاز معنوی و جاذبه معنوی به صورت های مختلفی ترکیب می شوند تا انواع و سطوحی از گرایش به شبه جنبش های معنوی را بر سازند، نتیجه ترکیب نیاز معنوی و جاذبه معنوی نظامی از ترجیحات را در ذهن افراد شکل می دهد که به صورت گرایش به جنبش های معنوی بروز پیدا می کند. بنابراین با وجود دو ضلع نیاز و جاذبه، ضلع سوم که گرایش است برپا می ایستد. این مثلث، پایه تحلیل و استنتاجات پژوهش مزبور را تشکیل می دهد. از این رو در فصل پنجم تلاش شده تا روش های تشخیص مثلث ن. ج .گ و شالوده گرایش به شبه جنبش های معنوی در افراد تشریح شود. مطالب ارائه شده در این بخش کمک می کند تا سطوح گرایش افراد (تفنن، تعارض و تعصب) هر چه بهتر ادراک شود. در این قسمت آمده: «مقدمه ضروری برای مداخلات پیشگیرانه در مواجهه با افراد در معرض شبه جنبشهای معنوی تشخیص درست و ارزیابی دقیق گرایش آن هاست. تشخیصها به مواردی باز می گردد که مثلث ن. ج. گ را در فرد مشخص می نماید و شامل انواع نیاز معنوی تأخیر یافته، نوع جاذبه، آموزه ها و آموخته شده شبه جنبش معنوی مبتلابه و سطح گرایش افراد می شود…. تشخیص دیگر عوامل و علل اجتماعی خانوادگی روان شناختی فراروان شناختی و مانند آن نیز در اینکه چه برنامه ای برای مواجهه طراحی و اجرا شود نقش مؤثری دارد. راهنمای معنوی باید در مواردی که نقش عوامل مختلف زیاد است و فرد نیاز به دیگر تخصص ها دارد تیم پیشگیری را مناسب با شرایط فرد تشکیل دهد و مداخلات پیشگیرانه را به صورت یکپارچه انجام دهد. راهکارها و شیوه های ارائه شده در این بخش جزئی نگر و عملیاتی هستند و همین موضوع بر جنبه کارکردی کتاب می افزاید.
واضح است که پس از تشخیص باید وارد درمان و در اینجا پیشگیری شد. لذا فصل ششم با عنوان «اصول پیشگیری و رها سازی ( درمان)» به این مهم اختصاص یافته است. «خودکاوی معنوی»، «درمان یکپارچه» و «جامعه پذیری معنوی» از جمله موضوعات مطرح در این فصل هستند که اصول کلی مداخلات پیشگیرانه را توضیح می دهند. در تشریح این امر آمده شالوده اصلی برنامه های مداخله و پیشگیری از گرایش به شبه جنبش های معنوی به مثلث ن. ج .گ مربوط می شود. برنامه ها و شیوه های مختلف پیشگیری تدابیری هستند که به منظور فروپاشی مثلث ن. ج.گ طراحی و اجرا می شوند و صدالبته این فروپاشی زمانی بازگشت ناپذیر و پایدار خواهد بود که مثلث ن.ج .گ که بر اساس واقع گرایی معنوی نوسازی شود. با این وصف، روش پیشگیری باید شامل یک فرایند فروپاشی و یک فرایند نوسازی باشد و ابعاد شناختی و هیجانی را در بر گیرد. در این بخش نیز همچون سایر فصول برای تبیین هر چه بهتر موضوع از نمونه های مصداقی بهره گرفته شده تا دغدغه اصلی محقق یعنی معرفی شیوه های درمانی و پیشگیری همراه با جزئیات و تشریح تخصص و وظایف «راهنمای معنوی» در فصل پایانی با عنوان سطوح پیشگیری و رهاسازی به ثمر نشیند.
در این فصل روش های مواجهه با افراد در معرض شبه جنبش های معنوی بر اساس سطوح پیشگیری مورد اشاره قرار می گیرد. نویسنده در این قسمت از کتاب توضیح می دهد «روش های پیشگیری از گرایش به شبه جنبش های معنوی بر اساس سطح و نوع گرایش افراد متفاوت است. همان طور که سه سطح گرایش وجود دارد سه سطح پیشگیری و رها سازی نیز قابل تعریف است و این سطوح در ارتباط با سه نوع گرایش تنوع پیدا می کنند. با توجه به سستی مثلث ن. ج.گ در سطح گرایش تفتنی، برنامه پیشگیری در سطح یک با یک شیوه و سطح دو و سه هر کدام با سه الگو یا شیوه مختلف در مجموع هفت شیوه کلی برای پیشگیری تشکیل می دهند که برنامه های آنها تا حدودی متفاوت است.» آنگاه تأکید دارد کار راهنمای معنوی پیچیدگی های فراوانی دارد و به این سادگی نیست که با تشخیص سطح و نوع گرایش به راحتی بتواند شیوه خود را انتخاب کند و آن را در مورد فرد به کار گیرد.
عوامل و متغیرهای مختلفی شرایط کار راهنمای معنوی را تحت تأثیر قرار می دهند. گاهی افراد نمی دانند به راستی در معرض چه آسیب هایی هستند. هر کس تفاوتهای فردی و شرایط خاص خود را دارد و راهنمای معنوی باید در تشخیص و تصمیم گیری به این تفاوت ها و خصوصیات توجه کند. یکی دیگر از نکات مطرح در این فصل اشاره به «مراکز مراقبت معنوی»، ضرورت کارکرد و ویژگی های آن است. مرکز مراقبت معنوی باید با برنامه های منظم و فشرده آموزشی، مطالعاتی و تفریحی جلسات آزاداندیشی و نقد و مناظره و ایجاد شبکه ای از روابط اجتماعی، جهت باز اجتماعی شدن فرد بر اساس واقع گرایی معنوی اداره شود. ذیل همین موضوع به برخی خلاهای قانونی موجود در باب وضعیت گروندگان به شبه جنبش های معنوی و لزوم اصلاح سیاست و برخوردهای دستگاه قضایی نیز اشاره شده است و در نهایت برآیند پژوهش همراه با فهرستی از موضوعات مورد نیاز برای تحقیق در زمینه مقابله با شبه جنبشهای معنوی و پیشگیری از گرایش به آنها کتاب را به پایان می رساند.
در مجموع مطالعه این اثر پژوهشی به عنوان فتح بابی برای مطالعات مرتبط با یکی از مهمترین جنبه های موضوع شبه جنبش های معنوی یعنی پیشگیری و درمان میتواند مفید و کاربردی باشد و مجموعه ایده هایی را در ابعاد مختلف این قضیه برای انجام پژوهش های مبسوط و عمیق به مخاطب ارائه دهد. در عین حال به سبب ارائه روش های جزئی نگر از رهگذر اشاره به مصادیق تجربی، نوعی جنبه کاربردی نیز به اثر می بخشد. کتاب شبه جنبش های معنوی – درآمدی بر پیشگیری و رها سازی به همت پژوهشکده اخلاق و معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی چاپ و روانه بازار نشر شده و علاقه مندان می توانند برای تهیه این اثر با شماره ۶۶۹۵۱۵۳۴ -۰۲۱تماس حاصل نمایند.
پی نوشت:
- مظاهری سید حمیدرضا، شبه جنبش های معنوی، درآمدی بر پیشگیری و رهاسازی، قم: پژوهشکده اخلاق و معنویت، جلد اول، ۱4۰۱، ص ۱۰
- همان، ص ۱۲
- همان ، ص ۱4
- همان ،ص ۱۶
- همان صص 161-160
- همان ص ۱۹۸
- همان، صص ۲۰-۲۰1
- همان، ص ۲۲۷
- همان ص۲۲۸
- همان، ص ۲۵۷