فناوری های ارتباطی جدید و بزرگراه های اطلاعاتی آن به ویژه اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی منجر به تحول در شدت و میزان ارتباط انسانها در اقصی نقاط جهان شده اند و تحولی کیفی در نحوه ارتباط انسانها با یکدیگر ایجاد کرده اند. بدین معنی که امروزه با استفاده از اینترنت و با حضور در این بزرگراه امکان بهره گیری از انبوهی از اطلاعات در کمترین زمان ممکن و برقراری ارتباط گفتاری نوشتاری و دیداری با هزینه ای نسبتاً کم فراهم آمده است. ظهور این پدیده اگر چه خود معلول تحولاتی چند بوده، اما پس از ظهور خود منشأ تحولات زیادی گردیده است یکی از این تحولات، تحول در معنا و مفهوم هویت از یک سو و هویت اجتماعی و دینی افراد به ویژه جوانان از سوی دیگر است. در واقع در دنیای کنونی که انفجار اطلاعات در آن به وقوع پیوسته و بخش عظیمی از انسانها و به ویژه جوانان در معرض پیامدهای آن قرار گرفته اند
شبکه های اجتماعی مجازی یکی از مهم ترین ابزارها برای نمود یافتن اثرات جهانی شدن است. این شبکه عرصه وسیعی از اطلاعات و نمودهای مختلف معنایی را ایجاد می کند. افراد در مواجهه با این فضا و تکثر منابع در ایجاد باورهای دینی دچار تعلیق به معنی معلق بودن و سردرگمی می شوند. از بین رفتن زمان و مکان و نقش بیشتر فضا در دنیای مجازی تجلی آشکاری دارد. افراد در مواجهه با این فضای دوم باورهای اعتقادی خود را متزلزل می بینند و دچار تردید و اضطراب می شوند. اگرچه شبکه های اجتماعی مجازی در فرآیند ارتباطات می توانند دارای تأثیرات مثبت و منفی باشند.
یکی از آثار فضای مجازی شبکه های اجتماعی را در جوامع به خصوص جوامع در حال گذار ایجاد بحران دینی افراد می باشد. یافته های پژوهشی مختلف نشان می دهد که نسل سوم، بیشترین کاربران فضای مجازی در ایران را تشکیل داده و بیش از نسل های دیگر در معرض آثار ناشی از شبکه های اجتماعی هستند. فضای مجازی نوعی بحران هویت را در میان طیف گسترده ای از جوانان به وجود آورده و این بحران در زمینه های فردی ضعف باورهای اعتقادی افراد را سبب می شود.
نتایج پژوهش های مختلف انجام شده در زمینه تاثیر فضای مجازی و شبکه های اجتماعی به طور کلی به شرح زیر است:
- در تحلیل نقش ارتباط شبکه های اجتماعی مجازی همچون اینستاگرام و تلگرام بر باورها و اعتقادات کاربران با تأیید این مقوله باید گفت که احتمالاً استفاده آزاد از امکاناتی چون اینترنت و شبکه های اجتماعی مجازی در خانواده هایی بیشتر رواج دارد که اعتقادات و باورهای آنها ضعیف تر از دیگر خانواده ها است؛ اما این مسئله از عامل دیگری نیز سرچشمه می گیرد و آن این است که چون در جامعه ما از اینترنت، شبکه های اجتماعی مجازی و ماهواره اکثراً به صورت منطقی استفاده نمی شود و این رسانه ها و امکانات اطلاعاتی و ارتباطاتی بیشتر مروج فرهنگ مادی نگر، لذت جو و فردگرایانه غربی هستند، یکی از جنبه های آسیب زای آن کاهش تعلقات دینی و اخلاقی و هویت دینی در نوجوانان و جوانان است.
- در زمینه تأثیر و پیامدهای شبکه های اجتماعی روی هویت دینی می توان گفت که بین مدت زمان عضویت و میزان استفاده از اینستاگرام و تلگرام رابطه معکوس و بین واقعی تلقی کردن محتوای شبکه های اجتماعی مجازی و هویت دینی کاربران رابطه مثبتی وجود دارد؛ یعنی هر چه مدت زمان عضویت و میزان استفاده از اینستاگرام و تلگرام افزایش پیدا کند، هویت دینی کاربران ضعیف تر می شود وجود رابطه معکوس هویت دینی با تعامل در اینستاگرام و تلگرام نشان می دهد که متناسب با افزایش میزان استفاده و مدت زمان عضویت در این شبکه در میان جوانان شناسه ها و مؤلفه های هویت دینی دستخوش دگرگونی می شود و احساس تعلق خاطر به شاخص های هویت دینی ماهیتی انتخابی به خود می گیرد؛ در نتیجه آن برخی از ابعاد هویت دینی تضعیف می گردد. هویت مبنا و معنای گذشته خود را از دست داده است و شدت و دامنه تغییرات هویتی در نسلهای جدید به حدی است که در برخی موارد چالش ها و بحران های هویتی را پدید آورده است و برخلاف گذشته فرآیند انتقال هویت بیش از آنکه در زمینه ارزشها باورها و رفتارها و خلاصه هویتشان از والدین خویش متأثر باشند از رسانه ها، همسالان و جوانان دیگر که چه بسا از دیگر کشورها باشند، تأثیر می پذیرند.
پیشنهادها
یکی از مسائل بسیار ضروری، ارائه پیشنهادات و راهکارها برای پژوهشهای آتی و همچنین سازمانهای مربوطه است لذا پیشنهادهای زیر که حاصل تجربیات محققین مختلف در فرآیندهای پژوهشی است به شرح زیر مطرح می شود:
الف) باید برنامه های مختلفی برای ارتقای فرهنگی داشت. آموزشهای لازم به نوجوانان از طریق رسانه ها، خانواده و نهادهای آموزشی نقش سازنده ای را در افزایش مهارت جوانان و کاهش آسیب های ناشی از این فناوریهای ارتباطی در برخواهد داشت. برای مثال می توان کتاب هایی در زمینه نحوه استفاده مفید و درست از اینترنت یا فضای مجازی نوشت و در محتوای درسی مدارس و دانشگاه ها گنجاند. البته اقدامات قهری در مواقعی شاید ضرورت داشته باشد.
ب) افزایش سواد رسانه ای نوجوانان، جوانان و خانواده ها در برخورد با محتوا و مطالب شبکه های اجتماعی مجازی
پ) افزایش سواد رسانه ای نوجوانان جوانان و خانواده ها در برخورد با محتوا و مطالب شبکه های اجتماعی مجازی
ج) توجه بیشتر به سلایق مخاطبان به ویژه قشر جوان در تهیه برنامه های صداوسیما.
د) برگزاری نشست های علمی با حضور استادان و دانشجویان در خصوص تأثیر شبکه های اجتماعی بر باورها و اعتقادات کاربران و جذاب کردن آموزه های مراکز دینی و کمک به جذب جوانان به امور دینی
ز) راه اندازی شبکه های اجتماعی داخلی با ویژگیها و جذابیت های لازم، می تواند در جهت تولید محتوای بومی و تأثیر گذاری مثبت در مخاطبان و کاربران مؤثر باشد.